ارتقای اثر بخشی مطالعات مهندسی ارزش با استفاده از مدیریت ریسك
چكیده
مهندسی ارزش ابزار موثر تصمیم سازی برای مدیران می‌باشد. مطالعات ارزش فرصت‌های مناسبی برای كاهش هزینه طول عمر، بهبود كیفیت، بهبود ساخت‌پذیری، كاهش زمان ساخت، افزایش طول عمر و گاه تركیب موارد بالا در اختیار قرارمی‌دهد. تحت فشار قرارگرفتن مدیران در پذیرش و اعمال تغییرات پیشنهادی از یك سو و مسوولیت ایشان در قبال حوزه تحت اختیار به همراه ریسك و ابهام ذاتی گزینه‌های پیشنهادی از سوی دیگر اغلب این افراد را در وضعیت دشوار قرار می دهد. از اینرو مدیران زیادی بدلیل ابهام در مورد مقدار ریسك گزینه‌های ارائه شده در مطالعات ارزش از قبول انجام این مطالعات سرباز زده یا در طول مطالعات مقاومت می‌نمایند. از اثرات این تصورات می‌توان به انتخاب گزینه‌های كم‌خطرتر و اغلب كم ارزش‌تر، رد گزینه‌های خلاقانه، عدم تناسب ریسك در تصمیم‌ها و پروژه‌ها و در نهایت تاخیر در تصمیم‌گیری اشاره كرد. در این مقاله به اثر بكارگیری مدیریت ریسك در مطالعات ارزش و شفاف‌سازی ذهن مدیران نسبت به اثرات طرح مبنا و گزینه‌های پیشنهادی و اقدامات چهارگانه حذف، تسكین، انتقال و پذیرش ریسك یا تركیبی از اقدامات با اشاره به چند مطالعه موردی بررسی می‌شود و در نهایت روش پیشنهادی تلفیقی و تحلیل کیفی ریسک به کمک AHP را تلفیق مهندسی ارزش با مدیریت ریسك بعنوان نتیجه این نوشتار، ارائه می‌گردد.
1- مقدمه
مدیریت ریسك و مهندسی ارزش هر دو پدیده‌های نوظهور و جدیدی در ایران هستند. در ایران از طرفی با توجه به بحران‌های مكرر و كمبود روزافزون منابع، مدیریت نوین ناگزیر از استفاده از تمامی ابزارها و توانایی‌های خویش در جهت دستیابی به اهداف می‌باشد. تقریباً تمام مدیران به‌دنبال ابزاری هستند تا خطرات و پیامدهای ناشی از تصمیمات را تا حداقل ممكن كاهش دهد. مدیریت ریسك ابزار جدیدی است كه در زمان كوتاه توانسته است جایگاه مناسبی برای خود پیدا كند. غیر از ابزارهای كمی‌سازی ریسك كه به‌دلیل محاسبات پیچیده مانع فراگیری همگانی آن می‌شوند، ابزارهای ساده و بررسی كیفی ریسك، ساده و برآمده از تفكر منطقی می‌باشد.
تركیب عوامل مختلف طرح در پروژه‌های عمرانی به صورتی پیش‌بینی شده است كه اغلب ریسك‌ها به عوامل غیر‌تصمیم‌گیر منتقل می‌شود. با تركیب سه عاملی (كارفرما، مشاور و پیمانكار) كه تركیبی معمول و جا افتاده می‌باشد، ریسك‌های طراحی به مشاور طرح و ریسك‌های اجرا به پیمانكار انتقال می‌یابد. در تركیب‌های چهارعاملی ریسك‌های مدیریتی به مدیریت طرح و ریسك‌های باقیمانده مدیریت به این دو عامل نیز انتقال می‌یابد. ظهور مهندسی ارزش و اجباری‌شدن آن در طرح‌های پرهزینه و پیچیده، به‌دلیل ماهیت دگراندیش آن و تفكر خارج از چهارچوب عادات و روشهای معمول و پذیرفته شده، موقعیت دشواری برای كارفرما ایجاد می‌كند.
توجه به این نكته ضروری است كه در فرآیند تصمیم‌گیری برای اجرای پروژه‌ها باتوجه به اینكه در كشور ما دولت، كارفرما و تصمیم‌گیر اجرای بسیاری از پروژه‌های عظیم می‌باشد، در بسیاری از مواقع محافظه‌كاری و ریسك‌گریزی غیرمنطقی مدیران دولتی سبب انتخاب گزینه‌های پرهزینه و كم ارزش گردیده است. دلیل این محافظه‌كاری و ریسك‌گریزی معقول ریشه در ریسكی كه مدیران از گزینه‌های مختلف متصورند، باید جستجو نمود. این ریسك‌های تصوری[1] به‌همراه عدم آگاهی و دانش نسبت به طرح‌های پیشنهادی و ریسك‌های عناصر مختلف این طرح‌ها سبب انتخاب گزینه‌های نابهینه و از بین رفتن فرصت‌ها می‌گردد.
2-تحلیل و مدیریت ریسك
تعاریف مختلفی از ریسك ارائه شده است كه می‌توان از مهمترین آن به موارد ذیل اشاره نمود]1[:
- اتفاق افتادن احتمالات واقعه‌ای نامطلوب
- رویدادی كه با احتمال شناخته شده‌ای روی می‌دهد.
- امكان حادث‌شدن واقعه‌ای نامعین از پیش برنامه‌ریزی نشده كه ماهیتی منفی در آن نهفته (صدمه‌زا و مخرب) بر حسب احتمال وقوع آن واقعه و شدت عوارض و پیامدهای آن واقعه
- معیاری برای تعیین احتمال و شدت وقوع یك پدیده مخرب كه بصورت كمی توسط رابطه ذیل بیان می‌گردد:
احتمال وقوع* عواقب وقوع = ریسك
مدیریت ریسک[2] یكی از بخش‌های اصلی و جدانشدنی حرفه مهندسی می‌باشد. این مدیریت، فرآیندی سیستماتیك جهت تعریف، تحلیل و پاسخگویی ریسك سیستم‌ها می‌باشد]2[. وظیفه مدیریت ریسك افزایش احتمالات و دوره تكرار رخدادهای مطلوب و كاهش احتمال وقوع رخدادهای نامطلوب و یا كاهش شدت اثرات منفی وقایع نامطلوب را دارا می‌باشد]1[. این فرآیند را می‌توان یك فرآیند تصمیم‌گیری، جهت انتخاب و اجرای با صرفه‌ترین تكنیك‌ها و اقدامات در رویارویی با ریسك‌های مختلف سیستم جهت به حداقل رساندن آن ریسك در سیستم دانست. مدیریت ریسك درباره حذف، كاهش، انتقال عواقب منفی حوادث و بهره‌جستن از فرصت‌های احتمالی سخن می‌گوید.
دلایلی را كه معمولاً برای بكارگیری مدیریت ریسك برمی‌شمارند عبارتند از:
- حداقل‌رساندن بحران‌ها
- حداقل رساندن مسایل غیر منتظره و مشكلات
- افزایش میزان موفقیت و یا كاهش شكست‌ها
- انجام هزینه‌ها و برنامه زمانی كار مطابق برآوردها و پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته.
می‌توان فرایند مدیریت ریسك را به مراحل زیر طبقه بندی نمود]3[:
- o برنامه‌ریزی مدیریت ریسك
- o تعریف ریسك
- o تحلیل كمّی و یا كیفی ریسك و رتبه‌بندی ریسك‌ها
- o ارزیابی ریسك و مقایسه با ریسك‌های قابل قبول جامعه[3]
- o برنامه‌ریزی پاسخ و مقابله با ریسك
- o كنترل و نظارت ریسك
مدیریت ریسك دربرگیرنده ارزیابی ریسك‌های سیستم و قیاس با ریسك‌های دیگر سیستم و با ریسك‌های قابل قبول اجتماعی است كه از این ارزیابی جهت تعیین مكانیزم‌های كاهش شدت ریسك و یا مهار ریسك سیستم با در نظر گرفتن مسایل اقتصادی و فنی استفاده می گردد. ریسك قابل‌قبول اجتماعی پاسخی به نیاز جامعه برای برآورد كمّی ریسك تحمیلی و ابزاری برای برآورد ارزش جانی بدون استفاده از ارزش مادی می‌باشد]4[.
انتخاب بهترین تكنیك‌ها برای مدیریت ریسك یكی از مراحل پر اهمیت فرآیند تصمیم‌گیری می‌باشد. در مرحله نظارت بر بهبود برنامه مدیریت ریسك، مدیریت توانایی بررسی روش بكارگیری و اجرای تكنیك‌های انتخاب شده را بدست می‌دهد(شکل1).
شكل1- نمونه‌ای از ساختار مدیریت ریسك سدها]1[
منشا ریسك‌ها را می‌توان در وجود محدودیت و نقص در آگاهی، دانش، تجربه، اطلاعات و وجود عدم قطعیت در آینده دید. عدم قطعیت در هر سیستمی به عنوان یك واقعیت شناخته شده است
محدودیت جدی برای اعمال مناسب عدم قطعیت‌ها در تحلیل ریسك وجود دارد. این محدودیت‌ها تحلیل ریسك را میان روشهای قطعی (عدم قطعیت ناچیز) و روشهای فازی (بدون كنترل برعدم قطعیت) قرار می‌دهد. در حقیقت تحلیل ریسك به‌عنوان تلفیقی از قضاوت مهندسی و علم، امكان ارزیابی همسنگ شرایط نامطلوب را فراهم می‌سازد و امكان بررسی عمیق‌تر و همه جانبه‌تر ایمنی سیستم‌ها را ممكن می‌سازد و در گستره وسیعی تمامی عواملی كه ایمنی سیستم را تهدید نموده و یا آنرا بهبود می‌بخشد، شامل می‌گردد. گام‌های مختلف تحلیل و بررسی ریسك یك پدیده شامل موارد ذیل می‌باشد:
- شناسایی تمام ریسك‌های وقایع نامطلوب اثرگذار در یك سیستم( استفاده از چك‌لیست، مشابهت با سیستم‌های مشابه، طوفان ذهنی و ...)
- برآورد احتمال رخداد واقعه‌های نامطلوب
- برآورد عواقب شكست و یا خسارات ناشی از واقعه نامطلوب.
- محاسبه ریسك
اولویت بندی ریسك‌های مؤثر بر سیستم
جهت دریافت فایل ارتقای اثر بخشی مطالعات مهندسی ارزش با استفاده از مدیریت ریسك لطفا آن را خریداری نمایید