شهر باستانی گور و فیروزآباد كنونی
مقدمه
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، عملاً فعالیت خود را در پی تشكیل وزارت فرهنگ و هنر در سال 1342 از سال 1345 آغاز كرد و تا ادغام در تشكیلات سازمان میراث فرهنگی كشور به سال 1366 به شكلی گسترده و سازنده در موضوع مطالعه و مرمت بناها و مجموعه‌های تاریخی در سراسر كشور پیشگام بود. ساماندهی، مطالعه و تعمیر آثار تاریخی در ایران، همگام با نهضتی بزرگ بود كه پس ازجنگ جهانی دوم و در جریان بازسازی پس از جنگ، ابعادی علمی و انسانی وسیع پیدا كرد و مفهومی از رقا و بقای انسانی یافت.
سازمان نامبرده در شكل‌دهی خود و در سطح قابل قبولی برای جامعه ملی و بین‌المللی از امكانات فنی علمی و فرهنگی سطح بالای داخلی و خارجی بهره گرفت. صرف‌نظر از تربیت نیروی تخصصی و ماهر در سطوح مختلف علمی، فنی و هنری در كشور از توان موسسات و سازمان‌هایی نظیر: دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتی (ملی سابق)، دانشگا فارابی، موسسه ایتالیایی مطالعات خاوردور و نزدیك (ایزمئو)، سازمان‌های دولتی و غیردولتی وابسته به یونسكو، دانشگاه فلورانس و جز آن استفاده كرد و تلاش بر این داشت كه ضمن ارائه الگوهای موفق از مطالعه و مرمت بناها و مجموعه‌های تاریخی ـ فرهنگی (نظیر مجموعه بنا‌های تاریخی اصفهان، مجموعه آثار تاریخی هخامنشی فارس، شهر تاریخی سلطانیه و...) بستر مناسب و باروری را برای نسل آینده فراهم سازد و در این رابطه، مقوله مطالعه و مرمت آثار و مجموعه‌های تاریخی را به تولیدی فرهنگی نزدیك كند. از جمله این اقدامات باید از پروژه مطالعه و مرمت مجموعه آثار تاریخی فیروزآباد یاد كرد كه نقطه عطفی در تاریخ فرهنگ معماری و شهرسازی كشورمان را رقم می‌زند.
به یاد آوریم كه گنبد قلعه دختر فیروزآباد كه كهن‌ترین گنبد شناخته شده دنیا برپا شده بر زمینه‌ای مربع است و مربوط به فصل تاریخی مشترك پارتی ـ ساسانی است، تنها بخشی از این مجموعه میراث برجا مانده را از این مقطع تاریخی تشكیل می‌دهد.
معرفی شهر باستانی گور و فیروزآباد كنونی
فیروزآباد كنونی را در عهد باستان«اردشیركوره» و «شهر گور» می‌نامیده‌اند كه معرب آن «جور» گردیده است. این شهر روزگاران گذشته، یعنی عهد شاهنشاهی ساسانی و سده‌های نخستین اسلام، مركز كوره اردشیر و یكی از پنج ناحیه معروف پارس را تشكیل می‌داده است. نام كنونیش بنا به گفته مقدیسی، تاریخ‌نویس سده چهارم هجری، چون خوش‌آیند امیر عضدالدوله دیلمی نبوده كه بگویند: «ملك به گور رفت» یعنی به شهر گور رفت، به فیروزآباد تبدیل گردید و ظاهراً این نام باید از نام «فیروز» نیای انوشیروان گرفته شده باشد، كه ساختمان‌هایی در زمان خود در آنجا نموده است. راه شیراز به بندر باستانی سیراف از همین شهر می‌گذشته است.
گسترش كوره اردشیر در عهد باستانی و سده‌های نخستین اسلام از شیراز تا دریای پارس و جزایر جنوبی از خارك تا قشم و از خاور به دارابگرد و از باختر به بیشاپور و كازرون محدود می‌گردیده، پس از كوره استخر از بزرگترین كوره‌های پنجگانه فارس بوده است. امروز نیز از آن لحاظ كه نخستین آثار و سنگ‌نگاره از بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی را در كنار خود نگهداشته است و به مناسبت نمایاندن معماری عالی و هنر شگرف این دودمان برجسته، یكی از جاهای باارزش و باستانی كشور به شمار می‌رود.
بنای این شهر را به عهد اردشیر، بنیانگذار شاهنشاهی ساسانی نسبت می‌دهند و تاریخ‌نویسان اسلامی مانند ابن فقیه (سده سوم هجری) و مقدیسی و اصطخری (سده چهارم هجری) نیز این مطلب را تایید نموده‌اند:
اردشیر پس از گسترش فرمانروایی خود در خاك پارس و كرمان و نواحی كرانه دریای پارس، پیش از شكست اردوان پنجم واپسین شهریار اشكانی، در فیروزآباد كاخ و آتشكده‌ای ساخت. كاخ فیروزآباد نخستین بنای طاقدار سبك ایرانی و كار معماران و مهندسان ایرانی است كه از دوره‌های باستانی به‌جا مانده است و در این شهر بهتر از هرجای دیگر، معماری عالی زمان ساسانیان را می‌توان به خوبی دید و شناخت. پس از آن در سروستان و بیشابور كازرون، البته پس از ایوان و طاق مدائن