فن و هنر سفالگری در 45 صفحه ورد قابل ویرایش
فن و هنر سفالگری
سفال قرون 3 و 4 هجری
قرن 3 هجری شروع و تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است پس از دو قرن ساده زیستی و حذف تجمل گرایی و همگانی شدن امكانات جامعه ،زمینه های رشد وتوسعه اندیشه های انسانی فراهم شده است به طوری كه شكوفایی این فعالیت ها را در قرن 4 هجری می توان دید .
دانشمندان معلمان بویژه ایرانیان در این قرن حاصل تفكرات فلسفی یونیان را در قالب تجربیات علمی و عملی در زمینه شناخت علوم و فنون به جهان عرضه كردند وبا ترجمه كتابهای یونانی و سانسكریت و تدوین كتب عربی وفارسی زمینه پیشرفت و تسریع اندیشه های آن دوره را به سوی شكوفایی فراهم نموده ، -0 آثار سفالی بیش از هر اثر باقیمانده ای منعكس كننده این تحولات است زیرا سیر تطور و تكامل اندیشه ها از روی نوع تزئینات نوشته های كوفی روی سفالها و تجربیات انجام شده د رزمینه عقیه لعاب های مختلف و كشف لعابهای جدید ورنگهای مختلف می توان دید در پایان قرن 4 موفقیتهای ارزنده ای در زمینه شناخت اكسید فلزات و فرمول تركیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود سفالگران باتكیه براین دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و كنترل حرارت و تغییر در شكل كوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزئینات بسیار چشم نواز وارزشمند به وجود آورند . 0-0 در طبقه بندی سفالهای دروه اسلامی سفالی قرن 3و 4 را بنام سفالهای سامانی شناسایی كرده وویژگیهای فن و زیرین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند . این گروه ازسفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراكزی مانند نیشابور ، سمرقند و جرجان معمول بوده است فنون تزئین متداول در این دوره چنین است .
الف – لعاب گلی : در این نوع تزئین ظروف ساخته شده از گل را كه معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشك شدن در دو غابی از گل نخود رنگ فرو می بردند . طوری كه داخل و خارج آن بطور یكنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشك شدن ظروف را به نقوش مورد نظر می آراستند این نقوش معمولا ساده بود و شامل یك جمله یا كلمه كوفی می‌شد كه در كف داخلی یا برحاشیه لبه داخلی ظروف نوشته می شده سپس ظروف را با لعاب شیشه ای پوشاندند و به كوره می بردند . معمولا برای ظروف ساده یك رنگ از تركیب لعاب گلی كه سیلیس هم به آن اضافه می‌شده استفاده می كردند كه این كار در یك مرحله انجام می شده در نهایت ظروف به رنگ شیری براق در می آمد . ظروف مزین به لعاب گلی معمولا درچهار گروه مطالعه می شود .
سفالینه با پوشش گلی و نقوش سیاه روی زمینه سفید : ( یكانی و كریمی ، 1364 ، ص 16) این دسته از ظروف كه مهمترین مركز ساخت آنرا می توان نیشابور دانست ، با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف مبدلی تزئین شده است ( شكل 3-9) زمینه این ظروف كاملا شیری رنگ یا سفید است كه در گوشه ای از لبه داخلی یا كف آن با كلمه یا جمله ای كوتاه تزئین شده است در اوایل قرن 4 تزئینات دیگری شامل نقطه چین های مرتب نقش پرندگان گلهای مسبك به نوشته كوفی تزئین اضافه می شود از ویژگیهای كلی تزئینات این نوع ظروف عدم تراكم نقش وایجاد فضای خالی در زمینه است ( تصویر 3-9 تا 3-6 ) –0- در ظروف بزرگتر كه لازم بود نوشته كوفی طولانی باشد جملاتی نظیر دعای خیر ، روایات ، ضرب المثل ،احادیث منسوب به حضرت محمد ص ) ، حضرت علی (ع) و كلام بزرگان اهل ادب برای تزئین بكار می رفته است ( تصویر 7-9 و 8-9) در داخل بعضی كاسه ها یا لنگهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود كه بطرز بسیار زیبایی با نقش و نگار كه تقلیدی از قلمزینهای آثار فلزی است همراه شده است . در كاوشهای علمی مشترك موزه مترو پوییتن ومركز باستان شناسی ایران كه گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر به فرد با نوشته های كوفی بدست آمده كه بنام ظروف كتیبه ای معروف است ظروف كتیبه دار مكشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند ، عبدالله قوچانی در سال 1364 در كتابی بنام كتیبه های سفال نیشابور معرفی كرده است كه درشناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی – مذهبی – واجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد .
سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید ؟
سفالهای رنگارنگ ونقوش رنگی روی لعاب گلی بویژه قرن 4 هجری است كه متعلق به دورانی است كه كیمیاگران وتهیه كنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اكسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش در انسان ،گلها ،گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره سیاه ، قهوه ای ،زرد و افرایی بصورت پوشش نازك روی زمینه ها و پوشش گلی استفاده كرده اند (تصویر 9-9 و 10-9 ) از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخوار و پرنده مسبك ( نقطه نشان ) ونقش مایه های اسلیمی و تكرار حروف خط كوفی نام برد كه در داخل كاسه ها ، بشقابها و پیمانه های كوچك آبخوری رسم شده است . 0-0 در میان مراكز ساخت این نوع ظروف نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و بطور كلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی بنام ظروف ساری نیز نامیده می شده است . تعداد زیادی كوره های پخت این نوع سفال در جرجان كشف شده و محققان آنجا را مركز ساخت و اشاعه این سفال می دانند در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات وابتكارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میكاهی استاد دانشگاه توكیو این امور را تاكید كرده است { پانوشت كیانی 1357 ،ص 16 – 17}( تصویر 11-9 ، 12-9 ، 13-9)
تاریخچه سفالگری در نیشابور
مجموعه سفالهای نیشابور بسیار جالب است و نمونه های مختلفی از هنر سفالسازی ایران را در قرون سوم و چهارم وپس از آن شامل می شود . قالبهائی كه ازاین كوره ها كشف گردیده ونشان می دهد كه ظروف سفالین آن زمان را چگونه تزئین می كرده اند . موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده واین مطلب را روشن می نماید كه اگر چه از بعضی جهات بسیار مختصر و كوزه گران نیشابور احتمالا از چینی ها اقتباسهائی كرده اند ولی بطور كلی هنر آنان دنباله هنر ساسانی است .
در میان ظروف شناخته شده از نیشابور ظرفی بی نظیر بود كه در آرایش آن بازنمائی های پیكره ای داشت واز نظر سبك و رنگ بكار رفته در آن بسیار چشمگیر بود رنگهائی چون سیاه برای خطوط پیكره ها و سبز وزرد و خردلی روشن ، و انواع قهوه ای سیر ، چهره ، پیكره ها اغلب شبیه پیكره هائی است كه روی سفالینه لعابی بین النهرین آمده است .
از نمونه های برجسته این نوع سفالینه و جامی در تهران ( موزه باستان شناسی ) و جامی با پیكره ایستاده می باشد .
پیكره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند كه با تصاویر حیوانات ، گلها و نخلها و كتیبه ها پوشیده شده است .
تعدادی از سفالینه های محلی نیشابور نیز وجود دارد كه از مشخصه های آن پرندگان بزرگ كاكل سبز با رنگ سیاه واخرائی و حاشیه هائی از سفید وسبز است .
در فاصله سالهای 1381 – 1315 خورشیدی ، وهیات باستان شناسی موزه مترو پلیتن امریكا در شهر نیشابور و حفریاتی انجام دادند و آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آوردند كه بیشترین این سفالینه ها شامل سفالهای لعابدار عاجی رنگ مزین به خطوط كوفی وهمچنین ظروف زرین فام و رنگارنگ بانقوش كنده و لعاب پاشیده با نقوش قالب زده وهمچنین ظروف یك رنگ بوده اند . ومعروفتر ازهمه ونوع سفالینه دارای نوشته قهوه ای كوفی تزیینی است كه چگونگی ونحوه نگارش خطوط كوفی بر روی ظروف سفالین ، ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف داشته است .
در فاصله سالهای 1315-1318 خورشیدی كه هیات باستان شناشی موزه مترو پلیتن در شهر كهنه نیشابور حفریاتی انجام دادند و توانستند آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آورند . بیشتر این آثار را سفالینه های لعابدار عاجی رنگ مزمن به خطوط كوفی ورنگارنگ تشكیل می داد كه امروزه زینت بخش موزه های ایران باستان و متروپلیتن است و همچنین دراوایل اسفند ماه 1343 آقای سیف الله كامبخش فرد در نیشابور حفریاتی در مورد مطالعه كوره های سفالپزی انجام داد . این كاوشها در دو محل شهر كهنه نیشابور یكی در شمال قریه ( خرمك ) و دیگری در اراضی ( لك لك آشیان ) چهار كوزه سفالپزی عصر سلجوقی حفاری و ساختمان آنها مشخص شد .
حفاری در كوره های سفالپزی اول و دوم
حفاری در شمال قریه خرمك انجام شد . دو كوره اول و دوم با شكل خمره مانند خود كه سقف مشبك یافته اند در عدد انواع كورههای قدیمی وابتدائی بشمار می روند . ولی باید دانست كه همین دو كوره آثار بسیار زیبائی را در دوران سلجوقی قرن 5 بوجود آورده اند .
معمولا سفالینه ها گاه دوبار حرارت دیده اند یكی به هنگام پخت سفال ساده ودیگر با لعاب و تزئینات آن دریچه سوخت كوره ها با یكدیگر فاصله كمی دارند و سفالگر قادر بوده است بین آنها قرار گرفته و به هر دو سوخت برساند . كاه را از دریچه كوره شماره یك بدرون میرخته ودر مرحله دیگر به كوره شماره دو میدمیده است و به همین ترتیب در یكیسفال را بسادگی پخته و عمل آورده است و در دیگری عمل تزئین و نقاشی ولعاب را به انجام میرسانده است .
بهنگام حفاری و كوره شماره دوم كه كوچكتر است سفال ساده بیرون می داد و در حالیكه اكثر سفالینه های لعابدار راما از كوره شماره اول كه بزرگتر است بیرون آوردیم مرحله لعاب دادن و تزئین لازمه اش حرارت بیشتر كوره بوده است برای اینكه لعاب واقعا زیبا باشد باید جلای آن كاملا مساوی و لعابش مطلقا یكرنگ باشد رنگ پریدگی مربوط به كمی پخت است كه دراین صورت تغییر املاح بخوبی سیر نمی باشد .
فرم دادن به گل سفالگری
الف چرخ سفالگری
از هزاره چهارم وپنجم پیش ازمیلاد كه در ایران چرخ سفالگری استفاده شد تحول مهمی درصنعت سفالسازی بوجود آمد كه با چرخهای امروزی تفاوت زیادی نداشت و ساختمان ساده آن نیز از یك میز و نیمكت بهم متصل شده تشكیل می شد روی میز صفحه مدوری قرار داشت كه این صفحه چوبی یا فلزی بوسیله محوری عمودی به صفحه مدور دیگری در زیر میز متصل گردیده است این صفحه ها هر دو افقی و موازی هم قرا ردارند عمل صفحه زیرین طوری است كه وقتی سفالگر پشت میز می نشیند پایش روی صفحه زیرین قرار گرفته و با حركت پا آن را به چرخش مجبور می كند با این چرخش از طریق محور عمودی صفحه روی میز هم كه چانه را روی آن قرار می دهند به چرخش در می آید .
برای ساختن یك ظرف سفالی ابتدا چانه گل را روی صفحه گرد آن چرخ سفالگری قرار داده و باحركت پا صفحه زیرین را به گردش در آورده وبا دست به گل شكل می دهند . چرخیدن صفحه با حركت پاكنترل می شود .
برای اینكه گل به دست سفالگر نچسبد ، سفالگر دستهایش را با آبی كه درظرفی روی میز قرار دارد خیس می كند .
چرخكاری در سفالگری یكی از مهمترین مراحل است و مراهت صنعتگر نقش مهمی در آن بازی می كند كه بتواند شئی مورد نظر را در آورد در عین حال ضخامت گل درتمام نقاط ظرف یكسان ، یكنواخت وحتی المقدور نازك وظریف باشد پس از این كه شئی مورد نظر را ساخت .
آنرا از روی چرخ بوسیله نخی ، بر میدارند سپس ظرف ساخته شده را برای مدتی درسایه جهت خشك شدن می گذارند تا تمام سطح فر آورده شكل داده شده بطور یكنواخت خشك گردد واز پیدایش ترك پیشگیری بعمل آید .
پس از طی این مدت اشیا ساخته شده نیمه خشك رامجددا بر روی چرخ به صورت وارونه قرار می دهد ودر حالی كه چرخ را به حركت در می آورند بوسیله یك تیغه ای ساده قسمتهای زائد را می تراشند پس از تراش وتمیز كاری ، عمل شكل دادن كامل می شود و مجددا آنرا برای مدت 24 ساعت در سایه قرار می دهند وپس از این مدت شئی را مقابل تابش آفتاب ویا در گرمخانه قرار داده تا كاملا خشك شده وبرای پخت آماده شود .
ب – شكل دادن بوسیله قالب گچی
معمولا ظروفی راكه دارای برجستگیهای تزئینی بامدلهای مخصوص هستند وبا دست یا چرخ امكان شكل دادن آنها مشكل می باشند از قالبهای گچی برای ساخت آنها از قالبهای گچی استفاده می كنند امروزه قالبهای گچی در صنعت مدرن كاربرد بسیار داشته وبا ارزش است در این صورت مقداری گل مخلوط با لوئی را بوسیله وردنه مسطح كرده و آنرا داخل قالب گچی كه دربعضی مواقع از چندین قطعه ساخته شده است می نمایند سپس گل را بوسیله ضربات دست در قالب نموده وبه جداره گچی آن فشار وارد می نمایند تا تمام گل شكل قالب را به خود بگیرد پس ازگذشت مدت كوتاهی قالب گچی را باز كرده و ناهمواریهای جسم شكل یافته را بوسیله ابر خیس صاف می نمایند واضافات را توسط كارد ویا شئی مشابه آن جدا می كنند . آنگاه فراورده آماده شده را در گوشه ای از كارگاه قرا رمی دهند تا خشك شود .
ج – فرم دادن توسط ریخته گری
اجسامی را كه دارای شكل پیچیده بوده ویا میان تهی باشند بسادگی با این روش دادن می توان ساخت در این حالت مجددا از قالب گچی استفاده می شود با این تفاوت كه خاك رس مورد نظر مقدار بیشتری آب بوده و بصورت دوغاب می باشد و گاهی نیز موارد دیگری جهت افزایش خاصیت شناور بودن ذرات خاك رس در آب ، مانند سیلیكات سدیم ویا مواد مشابه آن به مقدار بسیار كم به دوغاب اضافه می شود كه این عمل نتیجتا مقدار كاربرد آب را تا اندازه ای كاهش می دهد پس از آماده كردن دوغاب آن را در قالب گچی ریخته و پس از مدت كوتاهی كه بر اثر جذب آب توسط جداره گچی قالب قشر نسبتا سختری از خاك رس بوجود آمد .
دوغاب باقی مانده را خالی می كنند وبا گذشت مدت زمانی ، این قشر خود را از جداره گچی جدا كرده ودر این موقع می توان قالب را باز و جسم شكل گرفته را خارج و آن را بوسیله ابر خیس و كارد تمیز كرده و قسمتهای زائدرا جدا نموده وبرای خشكتر شدن آماده كرد .