طرح، نقش و رنگبندی قالی بلوچ خراسان (جنوب خراسان)

اقوام هفت گانه بلوچ، کرد، عرب، ترک، فارس، چارایماق و سیستانی به دلیل شرایط خاص سیاسی و طبیعی در طول تاریخ در مناطق مختلف استان های خراسان رضوی و جنوبی سکونت گزیده اند این اقوام تولیدکننده قالیهایی هستند که بلحاظ دارا بودن ویژگیهای مشترک در بازار جهانی فرش به نام قالی بلوچ خراسان شناخته شده اند طرح ها و نقوش، نقشمایه، رنگهای کاربردی و همنشینی رنگ ه

طرح، نقش و رنگبندی قالی بلوچ خراسان (جنوب خراسان)

 

    واژگان کلیدی:

    قالی بلوچ- طرح های قالی بلوچ- نقشمایه های قالی بلوچ- رنگبندی قالی بلوچ خراسان

 

    چکیده:

    اقوام هفت گانه بلوچ، کرد، عرب، ترک، فارس، چارایماق و سیستانی به دلیل شرایط خاص سیاسی و طبیعی در طول تاریخ در مناطق مختلف استان های خراسان رضوی و جنوبی سکونت گزیده اند. این اقوام تولیدکننده قالیهایی هستند که بلحاظ دارا بودن ویژگیهای مشترک در بازار جهانی فرش به نام قالی بلوچ خراسان شناخته شده اند. طرح ها و نقوش، نقشمایه، رنگهای کاربردی و همنشینی رنگ ها در این قالیها به هم شباهت بسیاری دارد در این مقاله تلاش گردیده با بهره گیری از طرح تحقیقاتی شناسایی، ریشه یابی و احیای نقوش قالی بلوچ خراسان ضمن معرفی طرح ها و نقوش و نقشمایه های قالی بلوچ خراسان در خصوص رنگبندی و همنشینی رنگها در این قالی بحث و بررسی به عمل می آید.

 

        مقدمه:

    قالی ایران درختی است كه ریشه درژرفنای كویرداردوبلندای سرشاخه های آن به ارتفاعات البرزمیرسد.میوه شیرین این درخت تنومند قرنهاست كه مورد توجه جهانیان قرارگرفته است! آنان نام ایران را با فرشهایش و قالی را توام با نام ایران شناحته و میشناسد! قالیبافی در ایران نقطه تقاطع فرهنگ تاریخ و اقتصاد محسوب میگردد! چراكه در بسیاری از مناطق روستائی، عشایری و شهری علاوه بر آنكه فرشبافی از بعد هنری نیازهای درونی بشر را برطرف می نماید، در ایجاد اشتغال، افزایش درآمد سرانه ملی و صدور فرهنگ ملی و اسلامی نقش بسزائی داشته و دارد. لذا همگی ما به فرش مدیون هستیم و می بایست در حد توان به معرفی فرشهای ایرانی بپردازیم! یكی از مهمترین ویژگیهای قالی ایرانی تنوع آن است. محققی همچون فورد(p.r.j.ford) براین نكته تاكید می نماید كه فرشهای ایرانی آنقدر متنوع هستند كه بسیاری از طرحها و نقوش آن ناشناخته است. قالیبافی درایران نزد اقوام مختلف از محبوبیت فوق العاده ای برخوردار است كه در این بین خراسان همواره یكی از مهمترین مراكز بافت قالی بوده است. این استان كه زمانی از یك طرف به استان سغد و از طرف دیگر به خوارزم ختم میگردیده از دیرباز تاكنون همواره یكی از مهمترین قطب های تولید فرش بوده است .

    هجوم ازبكها، افاغنه و مغولها و تاخت و تاز این اقوام و در بسیاری از موارد ویران نمودن شهرهای بزرگی همچون نیشابور و كاشمر نتوانسته است رشد هنرهای سنتی بویژه قالیبافی را در خراسان متوقف نماید و همواره علیرغم وجود بحرانهای مختلف در مقاطع متعدد تاریخی این هنر- صنعت از رشد خوبی برخوردار بوده است. تنوع سبكهای بافت ، طرحها و نقوش و اقوام و قبائلی كه دراستان خراسان به شغل قالیبافی اشتغال دارند نیزبسیارزیاداست، در حالیكه در شمالی ترین نقطه استان طرحها ونقوش زیبای تركمن بافته میشود وهر یك از شهرهای استان طرح ونقش ویژه ای دارند، درسراسرمرزمشترك خراسان باافغانستان وتركمنستان واستان سیستان وبلوچستان دستبافته هایی تولیدمیگرددكه با عنوان فرشهای بلوچی در بازارهای داخلی و خارجی به فروش میرسد. این دستبافته های عشایری و روستائی بسیار سحرآمیزاست و طرحهایش دریچه ای است به سوی شناخت فرهنگ اقوام مختلفی كه در این نواحی زندگی می كنند.

    طرحها و نقوش فرش دستباف انعكاسی از باورها، اعتقادات، مشاهدات، آرزوها، آرمانها و بطور كلی فرهنگ بافندگان می باشد.

    علیرغم جایگاه بسیار مهم قالی بلوچ خراسان دركلان فرشهای ایرانی شرقی متاسفانه اطلاعات دقیق كارشناسی وسامان یافته ای درباره طرحها و نقوش ، نقشمایه ها و موتیفها، رنگبندی آنها ( منجمله تعداد و تنوع رنگها و همنشینی رنگها ) وجود نداشت، لذا طرح شناسایی، ریشه یابی طرحها و نقوش قالی بلوچ خراسان توسط مدیریت پژوهش مرکز ملی فرش ایران اجرا گردید که این مقاله نیز برداشتی از پژوهش فوق می باشد.

        1 - شناسایی اقوام مشهور به بلوچ خراسان

    مشهورترین اقوام تولیدکننده قالی های بلوچ خراسان به شرح ذیل می باشند:

    الف- تیموریها: در دوره تیموری از افغانستان وارد ایران گردیده و اکنون کشورهای افغانستان و ایران سکونتگاه این قبیله می باشد مهمترین تیره های تولیدکننده فرش دستباف اقوام زوری، بروقی، کودنی، یعقوب خانی، کریمدادی، پربزی، سوربزی، دهخانه، صالحی، طاهری، سلجوقی، زوری، خوافی، شیخی می باشند اقوام تیموری ایران در شهرستان های مختلف استان خراسان رضوی بالاخص تربت جام، تایباد، مشهد، فریمان، خواف، تربت حیدریه و… زندگی می کنند.

        ب- بلوچ ها: تیره های اصیل بلوچ شامل قبایل جان بیکی ،کوهکن، سالار خانی، علی اکبر خانی، اسد خانی، رسولخانی می باشند. تیره های اصیل بلوچ عمدتاً در شهرستان های خواف، تایباد، تربت حیدریه و سرخس زندگی میکنند.

        ج- ترکها: شامل ترکهای مهاجر روسی، ترکهای شاهسون، ترکهای بهلولی، --- و بالاخره ترکمنهای ساریخ می باشند.سکونتگاه اصلی ترک های مهاجر شهرستانهای سرخس، تربت حیدریه و مشهد می باشد.

        د- اعراب: تیره های طاهری، چوبداری،خزایی و عارفی از اقوام عرب هستند که از صدراسلام تا کنون در مناطق فردوس، قاین و بیرجند سکونت دارند.

        2- پتانسیل های بالقوه: مناطق محل اسکان اقوام مشهور به بلوچ خراسان یکی از مستعدترین مناطق جهت توسعه قالیبافی در سطح استان های خراسان جنوبی و رضوی محسوب می باشد، برداشت سالانه بالغ بر پنج هزار تن پشم بلوچی، دویست تن پیله ابریشم، مقادیر متنابهی رنگدانه طبیعی، اقلیم خاص، فرهنگ خاص در خصوص زنان و از همه مهمتر تنوع اقوام و قبایل از مهمترین پتانسیلهای بالقوه منطقه در خصوص توسعه فرشبافی محسوب می گردد.

        3- ویژگیهای دار، ابزار ، مواد اولیه و بافت قالی بلوچ خراسان:

    3-1- دستگاه قالیبافی مورد استفاده افقی است و از چاقوی بافت و شانه بسیار ساده ای استفاده می کنند که عمدتاً توسط کولی ها ساخته می شود.

    3-2- مواد اولیه مورد استفاده پشم گوسفند و موی بز و شتر می باشد.

    3-3- از تاب z برای خامه و برای تار و پود از تاب S استفاده می گردد.

    3-4-جنس تار و پود از پشم گوسفند می باشد.

    3-5- برای رنگرزی در گذشته از رنگدانه های طبیعی بالاخص روناس، برگ بید، برگ توت، اسپرک، پوست انار و نیل استفاده می نموده اند. دندانه کاربردی آنان در رنگرزی ماده ای به نام مک بوده که سولفات آهن داشته است.

    3-6- پشم الوان، دندانه سولفات آهن و آب سنگین باعث گرایش رنگ ها به سمت تیرگی شده است.

    3-7-عمده ترین ویژگی قالی بلوچ خراسان گلیم بافی زیاد ابتدا و انتهای فرش است.

    3-8- برای بخش گلیم بافی از شیوه سوماک یا پیچ استفاده می کنند.

    3-9- بخشی از دستبافته ها به صورت دوپوده و بخشی دیگر تک پوده است.

    3-10- عمدتاً در ابعاد کوچک پارچه و حداکثر در ابعاد قالیچه بافته می شوند.

    3-11- رنگ پود قالی بلوچ خراسان رضوی مشکی و قهوه ای تیره و در خراسان جنوبی رنگ پود قهوه ای روشن می باشد.

    3-12- رجشمار قالب 30-25 رج می باشد و بندرت قالیهای بالاتر از 40 رج بافته می شود.

    3-13- شهرستان های مشهد، سرخس، فریمان، تربت جام، تربت حیدریه، خواف، گناباد، کاشمر، فردوس، قاین، بیرجند، سربیشه، نهبندان مهمترین مراکز بافت قالی بلوچ خراسان هستند

        4-رنگبندی قالی بلوچ خراسان : سیسیل ادواردز نویسنده كتاب قالی ایران دررابطه با رنگبندی قالی بلوچ خراسان می نویسد : ((رنگ تیره قالیچه های عشایربلوچ كه از مشخصات این فرآورده است درنتیجه بكاربردن سه مایه از قرمز سیر ، آبی سیرومتوسط وسیاه حاصل می شود . شخص تصورمی كند دراین قالیچه ها فقط از رنگ قرمزتیره بهره گرفته شده است درحالیكه متن اغلب آنها فی لواقع آبی سیراست . برای خطوط اصلی طرح از رنگ سیاه استفاده می شود واینكار اثر رنگهای قرمز وآبی را عمیقتر جلوه می دهد . به رنگ نگاره ها ونقوش كوچكتر مایه شتری وقدری سبز اضافه می كنند. رنگ سفید رادرحواشی باریكترزیادبكار می برند.( كه بسیار بی مورداست ) درسالهای اخیر قالیچه هایی كه درمتن آنها رنگ شتری بكار رفته افزایش یافته است . دلیل آن شایدافزایش بهای رنگرزی با نیل پرطاووسی وروناس است.))

    دیتریش وگنر درمقاله بسیار ارزشمند خودتحت عنوان فرشهای بلوچی وهمسایگان آنها قسمت دوم دررابطه با رنگبندی زمینه قالی بلوچ خراسان اینگونه اظهار نظر می نماید.

    ((آبی تیره تا آبی مایل به مشكلی عمدتاً درزمینه قالیهای بلوچ مناطق تربت حیدریه ، كاشمر ، جلگه خواف وشمال هرات دیده می شود قالیهای بلوچی مشهد ،سرخس وفریمان كه عمدتاً درنیمه دوم قرن گذشته بافته شده است دارای رنگ زمینه آبی متوسط می باشند بافندگان بلوچ شهرستانهای نیشابور ، شمال مشهد ، جلگه تربت جام ، جلگه باخرز، محولات وبخشی از قاینات برای رنگ زمینه از قرمز آجری ، قرمز آتشی تاقرمز تیره بهره می گیرند . قالیچه های بلوچی گناباد ، بجستان دارای رنگ زمینه قرمز مایل به قهوه ای وبرخی بافندگان قاینات ، بجستان ، محولات ، جلگه خواف وشرق تربت جام بویژه درقالیچه های سجاده ای بلوچی آخوندی از پشم شتر خودرنگ برای زمینه بكار می برند . برخی قالیهای بلوچی تربت حیدریه دارای رنگ زمینه از پشم كرم تاسفید استفاده نموده درقالیهای بلوچی جنوب افغانستان ونوار مرزی ایران وافغانستان برای رنگ زمینه از پشم قهوه ای مایل به مشكی می بافند برای رنگ زمینه حاشیه بزرگ نیز ازهمان رنگهای زمینه استفاده می شود واین درحالیست كه استفاده از حواشی قرمز می تواند جاذبه های آبی تیره را بیشتر نماید. استفاده ازرنگهای متضاد درقالیهای قدیمی كمتر دیده شده است .تنالتیه های رنگی رنگهای زمینه اغلب برای نقش مایه های زمینه بكار می رود. برخی از گلبرگهای خارج از زمینه سفید ، زرد یا نارنجی هستند)).