انواع زمین شناسی و استخراج نفت
پوسته زمین از تعدادی ورقه متحرك تشكیل شده است كه دائما در حال برخورد یا دور شدن از هم هستند. سخت كره از نه ورقه بزرگ و دوازده ورقه كوچكتر تشكیل شده است. قاره ها،ورقه های قاره ای را تشكیل می دهند. ورقه های اقیانوسی قسمت عمده بستر دریا را تشكیل می دهند.
تکتونیک صفحه ای
پوسته زمین از تعدادی ورقه متحرك تشكیل شده است كه دائما در حال برخورد یا دور شدن از هم هستند.
مطالعه ورقه های زمین ساختی كه زمین ساخت ورقه ای نامیده می شود، به ما كمك می كند تا اشتقاق قاره ها، گسترش بستر اقیانوس، فورانهای آتشفشانی و تشكیل كوهها را توضیح دهیم.نیروهایی كه باعث حركت ورقه های زمین ساختی می شوند در اثر حركت آهسته گوشته زیرین شكل می گیرند. سنگهای گوشته در اثر حرارت بالایی كه در زیر آنهاست، دائما به سمت بالا حركت می كنند و در اثر سرد شدن فرونشست می كنند. این چرخه میلیونها سال طول می كشد.
اشتقاق ورقه ها در سطح زمین طی میلیونها سال صورت گرفته است و هنوز هم ظاهر بیرونی زمین را تغییر می دهد. وقتی به نقشه دنیا نگاه كنید می بینید كه حاشیه شرقی آمریكای شمالی و جنوبی با حاشیه غربی اروپا و آفریقا منطبق می شود. طی میلیونها سال،این قاره ها به آهستگی از هم جدا شده اند (اشتقاق قاره ها).
مطالعات و پژوهش های دانشمندان زمین در قرن بیستم به نظریه ای با نام “زمین ساخت صفحه ای” منجر شد که نشان می دهد سطح خارجی سیاره ما بسیار پویاست و مدام در حال تغییر و تحول است و این تغییرات و تحولات، طی سالیان دراز سیمای زمین را دگرگون می کنند. نخستین کوشش ها برای اثبات این نظریه به سال ۱۹۱۵ برمی گردد. زمانی که “آلفرد وگنر”، هواشناس آلمانی در کتابش با نام “منشا قاره ها و اقیانوس ها ” بر اساس دلایلی محکم، امکان تحرک پوسته زمین و تغییر موقعیت قاره ها و اقیانوس ها را عنوان کرد. وی اعتقاد داشت در آغاز، قاره ای یکپارچه وجود داشته که بعدها شروع به تقسیم شدن کرد و سرانجام قاره های کنونی پدید آمدند. وگنر، عامل اصلی این رویداد را نیروی حاصل از چرخش زمین و نیروی جزر و مد می دانست که در طولانی مدت، موجب پاره پاره شدن قاره ها شده است. پس از او، دانشمندان دیگری نیز در این زمینه تلاش هایی انجام دادند.” آرتور هولمز” در سال ۱۹۲۸ نظریه جدیدی برای ساز و کار حرکت قاره ها ارائه کرد که توجیه منطقی تری به نظر می رسید. وی اظهار داشت که قاره ها بر اثر جریان های همرفتی موجود در زیر پوسته زمین حرکت می کنند. در دهه ۶۰ میلادی، “هری هس” زمین شناس آمریکایی از دانشگاه پرینستون که مطالعات وسیعی در مورد اقیانوس ها داشت، فرضیه گسترش بستر دریاها را مطرح کرد. هس معتقد بود بستر دریاها در امتداد شکاف هایی موسوم به پشته های میان اقیانوسی که با جریان های همرفتی زیر زمین مرتبط هستند پدید می آید. بدین صورت که با خروج مواد مذاب از درون زمین، بستر اقیانوس به طرفین رانده شده و پوسته جدیدی در محل شکاف ایجاد می شود. این فرضیه ، نقطه عطفی در تکامل علم زمین شناسی محسوب می شد.
حرکت صفحه ها نسبت به هم، در سه حالت کلی رخ می دهد.
در حالت اول ، صفحات واگرا هستند، یعنی از هم دور می شوند.
در محل فصل مشترک دو صفحه، پشته های میان اقیانوسی، شکل گرفته و پوسته اقیانوسی بین دو صفحه، گسترش پیدا می کند و رفته رفته بر وسعت دریاها و اقیانوس ها افزوده می شود. هرچه از محل این پشته ها دور شویم سن پوسته اقیانوسی بیشتر می شود. اقیانوس اطلس بهترین مثال در این خصوص است. البته در بستر دریاهای جوانی مثل دریای سرخ هم این اتفاق می افتد.
جایی كه دو ورقه از هم دور می شوند،سنگ داغ و مذاب (ماگمای مایع) به صورت گدازه خارج می شود و ماده جدیدی به ورقه ها افزوده می شود. به این ترتیب ورقه اقیانوسی جدیدی تشكیل می شود. جای كه این اتفاق رخ می دهد،پشته میان اقیانوسی نامیده می شود.
پشته های میان اقیانوسی به ندرت بیش از 4920 فوت (1500 متر) ارتفاع دارند اما ممكن است هزاران مایل در امتداد بستر اقیانوس كشیده شوند. در زیر هر یك از اقیانوسهای بزرگ جهان،یك پشته میان اقیانوسی وجود دارد. نمونه ای از آنها پشته میانی اطلس در اقیانوس اطلس است كه از قطب شمال تا قطب جنوب كشیده شده است. پشته های میان اقیانوسی مناطقی هستند كه فعالیت آتشفشانی و زمین لرزه در آنجا زیاد است.
اصل، پیدایش دریای سرخ محصول دور شدن صفحه عربستان از صفحه آفریقا است. گاهی هم ممکن است فرآیند دور شدن صفحات، در وسط یک قاره اتفاق بیفتد. در این صورت پوسته قاره ای شکاف برداشته و مواد مذاب از دل زمین بیرون ریخته و بلندی هایی ساخته می شوند. مانند منطقه شرق آفریقا و کوه معروف کلیمانجارو که نتیجه بروز چنین پدیده ای است.
در حالت دوم، صفحات همگرا هستند یعنی به هم نزدیک می شوند.
که این حالت خود به سه دسته تقسیم می شود؛ اول، برخورد صفحه اقیانوسی با صفحه قاره ای. در این نوع برخورد، صفحه اقیانوسی به دلیل چگالی بیشتر، به زیر صفحه قاره ای رانده می شود و کم کم به داخل سست کره فرو رفته و ناپدید می شود. این پدیده را فرورانش می نامند. در محل این فروراندگی معمولا رشته های کوه های طویل و مرتفعی تشکیل می شوند که با فعالیت های آتشفشانی و زمین لرزه همراه است. رشته کوه های آند در حاشیه غربی آمریکای جنوبی نمونه بارز چنین برخوردی هستند. در جنوب شرقی ایران هم می توان کوه های مکران را نام برد که در اثر فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر بلوک لوت ایران به وجود آمده اند. دوم، برخورد دو صفحه اقیانوسی با یکدیگر. در این حالت یکی از صفحات به زیر دیگری فرورانده می شود و در حاشیه دو صفحه، فعالیت های آتشفشانی فراوانی رخ می دهد. این آتشفشان ها در اعماق دریا قرار دارند و در نتیجه فعالیت آن ها، جزایر آتشفشانی خاصی پدید می آیند که به جزایر کمانی معروفند. جزایر کمانی اقیانوس آرام از این جهت مشهورند. این نوع برخورد سبب کوچک شدن حوضه های اقیانوسی می شود. سوم برخورد دو صفحه قاره ای با هم. وقتی دو صفحه قاره ای به یکدیگر نزدیک می شوند منحصرا پدیده کوه زایی و چین خوردگی اتفاق می افتد. کوه های هیمالیا در آسیا و رشته کوه آلپ در اروپا حاصل این نوع فرآیند کوهزایی هستند. کوه های زاگرس هم در ایران، مثال خوبی است که در نتیجه برخورد صفحه عربستان به صفحه آسیا قد برافراشته اند.
در حالت سوم، دو صفحه در کنار هم حرکت می کنند و در اصطلاح می لغرند.
در بسیاری جاها،ورقه های بزرگ سطح زمین به آهستگی به سمت هم حركت می كنند. گاهی اوقات لبه یك ورقه در اثر نیروی برخورد تخریب می شود و گاهی اوقات در اثر برخورد، لبه ورقه ها چین خورده و رشته كوههای بزرگی به وجود می آید. هنگامی كه یك ورقه زمین ساختی به زیر ورقه دیگر خم می شود، فرورانش رخ می دهد. در اثر برخورد ورقه چگال اقیانوسی با ورقه سبكتر قاره ای، این اتفاق رخ می دهد. در امتداد ساحل آمریكای جنوبی این پدیده دیده می شود. ورقه اقیانوسی به زیر سست كره رانده می شود. در اثرگرمای سست كره،ورقه فرورانده شده ذوب می شود. در سطح یك درازگودال اقیانوسی ایجاد می شود و به دنبال آن یك كمان قوسی تشكیل می شود. در این منطقه فعالیتهای آتشفشانی و زمین لرزه هم رخ می دهد.
خلاصه:
حركت ورقه ها در مجاورهم به سه صورت ممكن است باشد.
1- دو ورقه از هم دور می شوند.
2- دو ورقه به هم برخورد كرده و نزدیك می شوند.
3- دو ورقه در كنار هم می لغزند.
پدیده های حاصل از حركت ورقه ها:
1- ورقه های دور شونده:
بیش تر محل ورقه های دور شونده در میان اقیانوس ها قرار دارند در این مناطق مواد مذاب از بین دو ورقه خارج شده و بین دو ورقه سخت می شود و پوسته جدید حاصل می گردد.
به همین دلیل هر ساله چندین سانتی متر بر وسعت اقیانوس ها افزوده می شود.
2- ورقه ها های نزدیك شونده:
چون ورقه های نزدیك شونده خصوصیات فیزیكی و شیمیایی مختلفی دارند پدیده های حاصل به یكی از صورت های زیر می باشد.
الف: برخورد ورقه اقیانوسی با قاره ای:
چون ورقه های اقیانوسی نسبت به ورقه های قاره ای سنگین تر می باشند به زیر ورقه های قاره ای كشیده می شوند و باعث ایجاد گودال اقیانوسی- كوه های آتش فشان و زلزله می شوند.
ب: برخورد دو ورقه اقیانوسی:
یك ورقه به زیر ورقه دیگر فرو می رود و با خم شدن لبه ورقه ها گودال عمیق اقیانوسی ایجاد می شود. ورقه فرو رونده ذوب شده و مواد مذاب از بستر دریا خارج می گردند و بر اثر آتش فشان جزایری سر از آب بیرون آورده و جزایر قوسی تولید می گردند.
ج: برخورد دو ورقه قاره ای
هیچ كدام از ورقه ها زیر دیگری فرو نمی رود چون جرم هر دو مساوی است بر اثر چنین برخوردی كوه و زلزله شدید ایجاد می شود.
3- ورقه ها در كنار هم می خزند
در این محل ها نه پوسته جدید تولید می شود و نه ورقه ای تخریب می شود بلكه فقط ورقه ها كنار هم حركت می كنند در این صورت زلزله های شدید ایجاد می گردد.
بر اثر حركت پلیت ها در حاضیه ورقه ها زلزله ایجاد می شود.
زلزله
حركت ناگهانی قسمتی از زمین را زلزله گویند كه این حركت موجب تخریب ساخمان ها و رانش زمین می شود و گاهی خسارت جانی و مالی زیادی را به بار می آورد.
ریشتر
واحد شدت زلزله است كه دانشمند آمریكایی به نام چالز فوانسیس ریشتر اولین بار شیوه اندازه گیری شدت زلزله را پیشنهاد داد او شدت زلزله را 1 تا 12 ریشتر بیان كرد.
در سال 1912 میلادی دانشمند آلمانی بنام وگنر اظهار داشت که حدود 200 میلیون سال پیش تمام خشکی ها به هم متصل و یک تکه بوده اند این خشکی رفته رفته به دو قسمت تقسیم شده و پس از آن هر قسمت نیز قطعه قطعه شده و قاره های امروزی را بوجود آمده اند سپس وگنر نظریه زمین ساخت ورقه ای را مطرح کرد.
نظریه زمین ساخت ورقه ای:
بر اساس این نظریه سنگ کره زمین یک تکه نیست بلکه از تعدادی ورقه های بزرگ و کوچک تشکیل شده است.