مقایسه مبانی فكری و سنت شعری رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو فارسی)

مقدمه و پیشگفتار سالهاست كه نام رودكی پیوسته با عنوان «پدر شعر فارسی» و نام نیما یوشیج (علی اسفندیاری) با عنوان «پدر شعر نو فارسی» همراه بوده است و گاه خواننده بدون آنكه علت واقعی این وجه تسمیه را بداند آن را به خاطر سپره و بارها ذكر نموده است شاعران بزرگواری كه هر كدام در اعتلای فرهنگ و ادب غنی ایرانی بسیار كوشیده‌اند و تأثیرگذار بوده‌اند و

مقایسه مبانی فكری و سنت شعری رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو فارسی)

فهرست

عنوان                                                                                                                     صفحه

مقدمه و پیشگفتار.................................................................................................. 1

نخستین شناسندگان رودكی.................................................................................. 4

نخستین شناسندگان نیما یوشیج............................................................................ 7

عقاید و افكار رودكی:............................................................................................ 9

1-   عقاید و افكار حكیمانه و اندرزگویی................................................................ 9

2-   رقیق القلب و باهوش بودن رودكی................................................................. 11

3-   حس بی‌نیازی................................................................................................... 12

4-   نیكنامی............................................................................................................. 12

5-   مذهبی بودن..................................................................................................... 13

عقاید و افكار نیما یوشیج:...................................................................................... 16

1-   مهربانی و دلسوز بودن................................................................................... 16

2-   اجتماعی و سیاسی بودن نیما.......................................................................... 18

3-   پند و اندرزگویی.............................................................................................. 25

4-   پایبندی نیما به زادگاه و طبیعت و مظاهر آن.................................................. 26

5-   استواری و پایبندی به عقاید............................................................................ 30

6-   اصول عقاید نیما در باب نظم و نثر................................................................. 30

7-   عقاید مذهبی نیما.............................................................................................. 31

معلومات رودكی و بازتاب آن در اشعارش.......................................................... 32

1-   قرآن و حدیث.................................................................................................. 36

2-   اشاره به داستانهای قرآن و اساطیر سامی..................................................... 37

3-   بهره‌گیری از مضامین شعر عرب و اشاره به سرایندگان آنها....................... 37

4-   اشاره به اساطیر ایرانی و داستانهای پهلوانی................................................. 38

5-   اشارات علمی و فلسفی.................................................................................... 38

معلومات نیما یوشیج و بازتاب آن در اشعار وی.................................................. 39

1- آشنایی و تسلط بر زبان فرانسه...................................................................... 39

2- یاد‌گیری زبان عربی......................................................................................... 39

3- تسلط بر سبك و اوزان اشعار قدما................................................................. 40

4- آشنایی با هنر موسیقی.................................................................................... 40

5- تدریس زبان فارسی و عربی........................................................................... 41

6- توانایی بر نویسندگی و داستان نویسی و نمایشنامه نویسی........................... 41

7- آشنایی با نقد ادبی........................................................................................... 42

8- تسلط بر سبك رمانتیسم و سمبلیسم............................................................... 42

9- آشنایی نیما با فقه و اصول و حكمت............................................................... 45

رودكی پدر شعر فارسی و علل و دلایل آن.......................................................... 46

نیما پدر شعر فارسی و علل و دلایل آن................................................................ 53

 

نكات دستوری و صنایع ادبی در اشعار رودكی .................................................. 60

1-   ویژگیهای صرفی............................................................................................. 61

1-1) افعال............................................................................................................. 61

2-1) اسمها .......................................................................................................... 62

3-1) حروف ......................................................................................................... 63

- استعمال حروف ربط یا اضافه مركب .............................................................. 64

4-1) پیشوندها ..................................................................................................... 64

استعمال و حذف به قرینة پیشوند « بـ » تاكیدی................................................... 64

استعمال پیشوند‌های كهن ..................................................................................... 65

استعمال پسوند (ومند) به جای مند ...................................................................... 65

استعمال فراوان كاف تحبیب، تصغیر، تلطیف......................................................... 65

ابدال حروف ......................................................................................................... 66

2) ساختار نحوی................................................................................................... 66

2-1) جمله ............................................................................................................ 66

2-2) ضمایر ......................................................................................................... 66

3-2) تكرار كلمه ................................................................................................... 67

نكات دستوری ...................................................................................................... 68

اضافه تشبیهی ...................................................................................................... 68

كاربرد دو حرف اضافه برای یك متمم ................................................................ 69

صفت جانشین موصوف ....................................................................................... 70

صفت فاعلی........................................................................................................... 70

صفت بیانی ........................................................................................................... 71

صفت مفعولی ....................................................................................................... 71

بدل ....................................................................................................................... 71

قید شك و تردید ................................................................................................... 71

قید تنبیه ................................................................................................................ 72

صوت (شبه جمله تأسف) ..................................................................................... 72

ضمیر ملكی .......................................................................................................... 72

پسوند دارندگی و اتصاف .................................................................................... 72

انواع الف ............................................................................................................... 72

الف ندا .................................................................................................................. 72

الف زاید ................................................................................................................ 73

الف تاكید .............................................................................................................. 73

الف اطلاق ............................................................................................................. 73

اسم مصدر ........................................................................................................... 73

ی مصدری ........................................................................................................... 73

فعل دعایی ............................................................................................................ 74

جمله معترضه ...................................................................................................... 74

اضافه استعاری .................................................................................................... 74

واو حالیه .............................................................................................................. 74

كه حالیه ................................................................................................................ 75

قید حالت ............................................................................................................... 75

كاربرد می برای تاكید .......................................................................................... 75

استفهام تقریری..................................................................................................... 75

 حرف ربط برای تسویه........................................................................................ 75

 نمونه‌‌هایی از صنایع ادبی در اشعار رودكی ...................................................... 75

تشبیه .................................................................................................................... 76

استعاره ................................................................................................................ 78

استعاره كنائی (از نوع تشخیص) .......................................................................... 79

كنایه ..................................................................................................................... 80

ایهام ..................................................................................................................... 81

تضاد، طباق .......................................................................................................... 81

غلو ........................................................................................................................ 82

مجاز ..................................................................................................................... 82

ردالمطلع ............................................................................................................... 82

جناس زاید............................................................................................................. 82

طرد و عكس.......................................................................................................... 83

تمثیل ..................................................................................................................... 83

هجویه.................................................................................................................... 83

ذو وزنین............................................................................................................... 84

حشو...................................................................................................................... 84

نكات دستوری و صنایع ادبی در شعر نیما ......................................................... 85

استعاره ................................................................................................................ 85

كنایه ..................................................................................................................... 86

مجاز ..................................................................................................................... 86

تشبیه..................................................................................................................... 88

سمبل..................................................................................................................... 89

صفت‌ مفعولی مركب.............................................................................................. 91

كنایه ..................................................................................................................... 93

صفت فاعلی مرخم ................................................................................................ 94

تاثیر گذاری رودكی و كلام وی بر گویندگان پس از خود.................................... 97

1- سعدی ............................................................................................................. 102

2- مسعود سعد- قطران تبریزی- ابوالمظفر مكی پنجدهی- سنایی- سعدی-
ادیب‌الممالك .......................................................................................................... 102

3- سنایی .............................................................................................................. 103

4- كسایی مروزی- رشید و طواط ...................................................................... 104

5- دقیقی .............................................................................................................. 104

6- سعدی ............................................................................................................. 104

7- وزیر ابی‌طیب مصعبی...................................................................................... 105

8- عنصری بلخی ................................................................................................. 105

9- ابوشكور بلخی- فردوسی ............................................................................... 105

10- ابوطاهر خسروانی ........................................................................................ 106

11- ابوشكور بلخی............................................................................................... 106

12- فردوسی........................................................................................................ 106

13- ازرقی هروی................................................................................................. 107

14- رابعه- عنصری- سنایی غزنوی- قطران تبریزی- امیر معزی نیشابوری- رشید و طواط- ظهیر‌الدین فاریابی- فریدالدین عطار نیشابوری- خواجوی كرمانی- اوحدی مراغه‌ای ....................... 107

15- سنایی- ابن‌یمین ............................................................................................ 109

تأثیرگذاری نیما و كلام وی بر گویندگان پس از خود ......................................... 110

1- شهریار............................................................................................................ 110

دو مرغ بهشتی....................................................................................................... 111

2- ضیاء هشترودی.............................................................................................. 112

3- میرزاده عشقی................................................................................................. 112

4- اسماعیل شاهرودی......................................................................................... 113

5- شین پرتو......................................................................................................... 114

6- فروغ فرخ زاد................................................................................................... 114

7- نصرت رحمانی................................................................................................ 116

گستردگی انواع قالب‌های شعری در شعر رودكی................................................ 120

گستردگی انواع قالب‌های شعری در اشعار نیما یوشیج........................................ 124

رودكی و مدیحه‌سرایی در اشعار او..................................................................... 136

نیما یوشیج و مدیحه‌سرایی.................................................................................... 143

ویژگیهای اشعار رودكی....................................................................................... 149

ویژگیهای اشعار نیما............................................................................................. 160

مضامین اشعار رودكی ........................................................................................ 169

مدح ....................................................................................................................... 169

تغزل ..................................................................................................................... 171

توصیف ................................................................................................................ 172

خمریات.................................................................................................................. 173

مرثیه .................................................................................................................... 174

هجو ...................................................................................................................... 176

زهد و پند ............................................................................................................. 177

مضامین اشعار نیما یوشیج .................................................................................. 180

طبیعت گرایی ........................................................................................................ 180

شب ....................................................................................................................... 186

انسان دوستی ....................................................................................................... 189

نمادگرایی (سمبولیسم) ......................................................................................... 191

راز و رمز جانوران در شعر نیما ........................................................................ 196

1- آواز قفس......................................................................................................... 197

2- پرنده منزوی ................................................................................................... 197

3- توكا ................................................................................................................. 198

4- خریت .............................................................................................................. 199

5- خروس ............................................................................................................ 200

6- داروگ ............................................................................................................ 201

7- روباه ............................................................................................................... 202

8- سیولیشه ......................................................................................................... 202

9- شب‌پره‌ ساحل نزدیك ..................................................................................... 203

10- غراب ............................................................................................................ 204

11- ققنوس .......................................................................................................... 205

12- قو ................................................................................................................. 206

13- كاكلی ............................................................................................................ 206

14- كبك .............................................................................................................. 207

15- كرم ابریشم .................................................................................................. 207

16- كك كی‌ (گاو نر) ............................................................................................ 207

17- گاو ................................................................................................................ 208

18- گرگ ............................................................................................................. 209

19- لاشخورها ..................................................................................................... 210

20- مرغ شكسته‌پر .............................................................................................. 211

سبك اشعار رودكی .............................................................................................. 213

بررسی سبكی نمونه‌هایی از اشعار رودكی ......................................................... 217

شعر زندگانی و مرگ ........................................................................................... 217

شعر عصا بیار كه وقت عصا و انبان بود............................................................. 218

نتیجه‌گیری ............................................................................................................ 224

سبك اشعار نیما ................................................................................................... 226

نمونه‌ای از شعر آزاد نیما «شعر مهتاب».............................................................. 227

نتیجه‌گیری ............................................................................................................ 231

فهرست منابع و مآخذ............................................................................................ 233

 

عنوان:

مقایسة مبانی فكری و سنت شعری

رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو فارسی)

 

 مقدمه و پیشگفتار:

سالهاست كه نام رودكی پیوسته با عنوان «پدر شعر فارسی» و نام نیما یوشیج (علی اسفندیاری) با عنوان «پدر شعر نو فارسی» همراه بوده است و گاه خواننده بدون آنكه علت واقعی این وجه تسمیه را بداند آن را به خاطر سپره و بارها ذكر نموده است.

شاعران بزرگواری كه هر كدام در اعتلای فرهنگ و ادب غنی ایرانی بسیار كوشیده‌اند و تأثیرگذار بوده‌اند و هركدام تحولات بسیار عظیمی را در زمانه و عصر خویش حاصل كرده‌اند.

افراد بسیاری نیز در معرفی آنان و توضیح و گزارش آثارشان گام نهاده‌اند.

در این تحقیق كوشیده شده است تا بین مبانی فكری و سنت شعری این دو شاعر، مقایسه‌ای انجام دهم و در ضمن به علل و دلایلی كه باعث شده است از میان خیل عظیم شاعران و گویندگان فارسی از دیرباز تاكنون این دو را به عنوان پدران‌ شعر فارسی برگزیده‌اند، اشاره نمایم.

به نظر محقق برای یك مقایسه‌ی اصولی و صحیح، نخست باید به بررسی و شناخت جزئیات مطالب مورد قیاس پرداخت و سپس نتیجه‌گیری نمود. البته قابل ذكر است كه اگر بخواهیم یك مقایسه‌ی نسبتاً اصولی انجام دهیم؛ باید با توجه به آنكه تعداد ابیات بر جای مانده از این دو شاعر بسیار از لحاظ كمیت با هم اختلاف دارند و چون تعداد ابیات بر جای مانده از رودكی كمتر از هزار بیت است ولی در مورد نیما یوشیج این تعداد چندین برابر می‌باشد؛ لذا به ذكر پاره‌ای از آنها می‌پردازیم تا بدین وسیله یك توازن تقریباً منطقی بین شمار ابیات این دو شاعر از لحاظ ارزیابی برقرار گردد.

لازم به ذكر است كه در تذكره‌ها و كتب تاریخ ادبیات درباره‌ی شمار اشعار رودكی سخن بسیار گرفته‌اند: برخی آن را متجاوز از یك میلیون بیت می‌دانند و برخی دیگر بر آن‌اند كه 700 هزار بیت بوده، و نیز آورده‌اند كه شعر رودكی در صد دفتر گردآوری شده بوده كه بی‌گمان این ارقام مبالغه‌آمیز است. آنچه مسلم است آن است كه رودكی پر شعر بوده و اكنون همان‌طور كه ذكر شد مقدار اندكی از سروده‌های او در دست است.[1]

در این مجموعه تلاش شده است كه با بررسی و تفحص بر روی اكثر آثار و تحقیقاتی كه در باب این دو شاعر شده است و در كنار هم قرار دادن آن مطالب به نتیجه‌ای كه مورد نظر است، دست یافته شود. در باب رودكی و نیما یوشیج تحقیقات و كتب فراوانی به انجام رسیده و تألیف شده است؛ اما آنچه اكنون پس از سالها می‌تواند انگیزه‌ای برای تأمل و تألیفی دوباره در شعر و زندگی این دو شاعر باشد، یكی همان مقایسه‌ی مبانی فكری و سنت شعری این دو است و نیز شاید با این روش پاره‌ای از ابهامات با این روش از میان برداشته شود و دیگر آن كه شاید در كنار هم قرار دادن مطالب به صورت مقایسه‌ای راه تازه‌ای را در نقد و تحلیل اشعار این دو گوینده‌ی شهیر ایرانی به همراه داشته باشد.

نخستین شناسندگان رودكی:

درباره‌ی چند تن از بزرگان ادب و سخن سرایان ایران دشواری بسیار بزرگی كه در پیش ماست این است كه درباره‌ی نام و نسب و تاریخ در گذشت و جزییات زندگی ایشان آگاهی درست و دقیق در كتاب‌های رایج نیست. گویی شهرت ایشان وانتشار فوق‌العاده‌ی آثارشان چنان در میان مردم ایران درگرفته است كه در پی این گونه جزئیات كه درباره‌ی ایشان بسیار اهمیت دارد نرفته‌اند و در حقیقت شهرتشان، زندگیشان را تحت‌الشعاع قرار داده است. چنانكه درباره‌ی فردوسی هنوز مجهولات فراوان در پیش داریم. یكی از آن گویندگان شهیر رودكی است كه زندگی و آثار و افكار او پیوسته در ابهام مانده است و نخستین كسی كه بحث درباره این مرد بزرگ را به جایی رسانده است كه برخی جزییات زندگی او را از زیر پرده استتار روزگار بیرون كشیده مرحوم محمد قزوینی در حواشی چهار مقاله نظامی عروضی است.[2]

اینك باید آن چه درباره‌ی رودكی در كتاب‌های رایج آمده است به ترتیب تاریخ نقل كرد:

1)     نخستین كسی كه ذكر از رودكی كرده نظامی عروضی سمرقندی در كتاب معروف چهار مقاله است كه آن را در حدود سال 550 تألیف كرده‌ است.

2)     پس از او، محمد عوفی در لباب‌الالباب كه آن را در حدود سال 618 تألیف كرده است.

3)     حمدالله مستوفی در كتاب تاریخ گزیده كه آن را در سال 730 تألیف كرده است.

4)     دولتشاه‌بن علاء‌الدوله بختیشاه غازی سمرقندی در تذكره‌الشعرا كه آن را در سال 892 به پایان رسانیده است.

5)     جامی در بهارستان كه آن را در سال 892 تألیف كرده است.

6)     حكیم‌شاه محمدبن مبارك قزوینی در ترجمه مجالس‌النفایس علیشیرنوایی[3] كه از سال 927 تا 929 مشغول ترجمه آن بود.

7)     غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین هروی خوندمیر در كتاب معروف حبیب‌السیر.

8)     محمدعارف لقایی در مجمع‌الفضلا.

9)     امین احمد رازی در هفت اقلیم.

10) شیخ ابوالقاسم بن ابوحامدبن نصر بلیانی انصاری كازرونی در كتاب سلم السماوات.

11) محمدصادق ناظم تبریزی در نظم گزیده.

12) میرحسین دوست سنبهلی در تذكره حسینی.

13) امیر شیرعلیخان لودی در مرآة الخیال.

14) حاج لطفعلی بیك آذر بیكدلی در آتشكده.

15) میرغلامعلی آزاد بلگرامی در خزانه عامره.

16) محمد قدرة ‌الله‌خان گوپاموی در نتایج الافكار.

17) رضاقلی‌خان هدایت درمجمع‌الفصحا.

18) تامس ویلیم بیل در مفتاح‌التواریخ.

19) امیرالملك سید محمد صدیق حسن‌خان در شمع‌ انجمن.

20) مولوی آغااحمدعلی احمد در هفت آسمان.

21) میرزا محمدناصر طبیب دیلمی متخلص به ادیب.

22) مولانا محمد عبدالغنی‌خان غنی موفرخ آبادی در تذكرة‌الشعرا.

23) صدرالدین عینی مؤلف تاجیكستان.

24) مولانا محمدحسین آزاد در كتاب سخندان فارس.

25) میرزاده و سهیلی و جلال اكرامی و بزرگ‌زاده در كتاب نمونه‌های ادبیات تاجیك.

26) غلامرضا ریاضی در كتاب دانشوران خراسان.

این افراد در كتب و یا تذكره‌های خود از رودكی و نسب و نام و لقب و زادگاه و اشعار وی به گونه‌های مختلف سخن گفته‌اند.[4]

نخستین شناسندگان نیما یوشیج:

آنچه را كه در ابتدای این بحث در باب رودكی و فردوسی بیان كردیم در مورد زندگی و احوال نیما یوشیج صدق نمی‌كند و دلیل آن هم موقعیت و عصر زندگی وی می‌باشد؛ هر چند هنوز ابهاماتی در فهم بعضی از اشعار او وجود دارد اما در مورد زندگی و احوال او نویسندگان و گویندگان بسیاری قلمفرسایی كرده‌اند كه به نام پاره‌ای از آنان می‌پردازیم:

1)     مهدی اخوان ثالث در كتب معروف خود «بدایع و بدعتهای نیما» و «عطا و لقای نیما» و در مقالات و سخنرانیهای متعدد خود.

2)     سیروس طاهباز در چاپ و تكثیر بسیاری از مجموعه‌های اشعار و نامه‌های نیما.

3)     یحیی آرین‌پور در كتاب از صبا تا نیما (تاریخ ادب فارسی معاصر).

4)     محمد ضیاء هشترودی در مقالات و سخنرانی‌ها.

5)     لئون سركیسیان در مقالات خود.

6)     محمدحسین شهریار در مقالات و اشعار خود.[5]

7)     جلال آل ‌احمد در مقالات و سخنرانی‌های خود.

8)     حبیب یغمایی در مقالات و سخنرانی‌های خود.

9)     شین پرتو (دكتر علی‌ پرتو) در سخنرانی و مقالات.

10) اسماعیل شاهرودی (آینده) در سخنرانی و مقالات.

11) فروغ فرخ‌زاد.

12) ابراهیم ناعم.

13) نصرت رحمانی در شعر الرثاء كه در مرگ نیما سرود.[6]

14) دكتر تقی‌ پورنامداریان در كتاب خانه‌‌ام ابری است.

15) دكتر بهروز ثروتیان در كتاب اندیشه و هنر در شعر نیما.

عقاید و افكار رودكی:

در تذكره‌ها آورده‌اند كه ابوعبدالله جعفربن محمد رودكی، در رودك سمرقند چشم به جهان گشود و در موسیقی او را مهارتی عظیم بود و بربط را نیكو نواختی و دارای هوش و قریحه‌ای بالا بود و در هشت سالگی قرآن به تمامت بیاموخت و …

اما آنچه در این جا مورد نظر است، بررسی عقاید و افكار رودكی است كه تنها آنها را با بررسی اشعار بر جای مانده از وی می‌توان تشخیص داد.

1) عقاید و افكار حكیمانه و اندرزگویی:

یكی از ویژگیهای اشعار رودكی كه از عقیده و فكر وی نشأت می‌گیرد ممتاز بودن اشعار وی به افكار حكیمانه و پند و اندرزگویی می‌باشد.

زمانه پندی آزادوار داد مرا به روز نیك كسان گفت تا تو غم نخوری زمانه گفت مرا: خشم خویش‌دار نگاه		زمانه را چو نكو بنگری همه پند است بسا كسا كه به روز تو آرزومند است كه را زبان نه به بند است، پای دربند است                    (دیوان، ص 16[7])
نیك‌بخت آن كس كه داد و بخورد		شوربخت آن كه او نخورد و نداد                    (دیوان، ص 17)
از دوست به هر چیز چرا بایدت آزرد؟		كین عیش چنین باشد گه شادی و گه درد                    (دیوان، ص 18)
مهتران جهان همه مردند زیرخاك اندورن شدند آنان از هزاران هزار نعمت و ناز		مرگ را سر همه فرو كردند كه همه كوشك‌ها برآوردند نه به آخر به جز كفن بردند؟!                    (دیوان، ص 21)
بساكسا كه بره‌ست و فرخشه[8] بر خوانش مبادرت كن و خامش مباش چندینا		بساكسا كه جوین نان همی نیابد سیر اگرت بدره رساند همی به بدر[9] منیر                    (دیوان، ص 27)
آنچه با رنج یافتیش و به ذل خود بیگانه گردد از پی سود		تو به آسانی از گزافه مدیش خواهی آن روز؟ مزد كمتردیش                    (دیوان، ص 30)
كسان كه تلخی زهر طلب نمی‌دانند تو را كه می‌شنوی، طاقت شنیدن نیست		ترش شوند و بتابند روز اهل سؤال مرا كه می‌طلبم خود چگونه باشد حال؟                    (دیوان، ص 32)
گاه زبر زیر گردد از غم و، گه باز		زیر زبر، همچنان ز انده جوشان                    (دیوان، ص 33)

همانطور كه با شواهد و مثال‌های فوق دیده شد «رودكی یكی از شعرایی است كه در شعر خویش افكار حكیمانه و اندرزها را وارد نموده است و در بیشتر قطعاتی كه از وی مانده اشعار وزین در حكم و معارف دارد و در میان شعرای پارسی زبان بدین صفت مخصوص و ممتاز است.»[10]

2) رقیق القلب و باهوش بودن رودكی:

اصولاً یكی از خصایص اصلی شاعری دارا بودن قلب رقیق و روحی حساس است و تا قلب رقیق نباشد كسی را به شاعری راهبری نمی‌كند. هر قلب حساس احساساتی را از خود می‌تراود؛ چون، رحم و اغماض و بزرگواری و امثال آن. رودكی هم در این احساسات شریك است و می‌گوید:

این تیغ نه از بهر ستمكاران كردند

انگور نه از بهر نبیدست به چرخشت                    (دیوان، ص 108)

و هوش تیز با قلب حساس مصاحب شاعر است و به همین جهت در كار جهان‌ نگران و در پند و عبرت گرفتن از روزگار پیشرو است. چنانكه گوید:

این جهان پاك خواب كردار است

آن شناسد كه دلش بیدار است                    (دیوان، ص 16)

و در جای دیگر:

جهان همیشه چو چشمیست گرد گردانست همان كه درمان باشد به جای درد شود كهن كند به زمانی همان كجا نو بود بسا شكسته بیابان كه باغ خرم بود

همیشه تا بود آیین گرد گردان بود و باز درد همان كز نخست درمان بود و نوكند به زمانی همان كه خلقان بود و باغ خرم گشت آن كجا بیابان بود[11]                    (دیوان، ص 22، 23)

3) حس بی‌نیازی:

رودكی گوید:

چون تو طمع از جهان بریدی

دانی كه همه جهان كریمند                    (دیوان، ص 55)

و بی‌نیازی او را از آن باز می‌دارد كه بر نعمت كسان رشك برد و او را راه می‌نماید كه بگوید:

به روز نیك كسان گفت تا تو غم نخوری

بسا كسا كه به روز تو آرزومند است                    (دیوان، ص 16)

یا در جای دیگر گوید:

خدای را بستودم كه كردگار من است

زبانم از غزل و مدح بندگانش نسود                    (دیوان، ص 21)

4) نیكنامی:

یكی از عقاید رودكی كه از آثارش پیداست آنست كه فرد باید نام و اثر نیك از خود باقی گذارد.

اندر بلای سخت پدید آرند

فضل بزرگ مردی و سالاری                    (دیوان، ص 42)

و یا در جای دیگر این عقیده را توضیح می‌دهد:

چهار چیز مر آزاده را ز غم بخرد

تن درست و خوی نیك و نام نیك و خرد                    (دیوان، ص 110)

5) مذهبی بودن:

از جمله افكار و اعتقادات وی می‌توان به اعتقادات مذهبی او نیز اشاره نمود. اشارات متعددی كه در اشعار رودكی در گرایش به تشیع دیده می‌شود این احتمال را قویاً مطرح می‌سازد كه او دارای مذهب تشیع بوده است. از آن جمله:

كسی را كه باشد به دل مهر حیدر		شود سرخ رو در دو گیتی به آور                    (دیوان، ص 56)
ای شاه نبی‌سیرت، ایمان به تو محكم		ای میر علی حكمت، عالم به تو در غال                    (دیوان، 86)

همان طور كه از اشعار رودكی پیداست وی به خاندان پیامبر مهر می‌ورزیده است و سعید نفیسی در كتاب «محیط زندگی و احوال و اشعار رودكی» تأكید می‌كند كه وی معتقد به یكی از طرق امامیه و شاید، چنان كه بیشتر حدس آن می‌رود، اسماعیلی بوده باشد.

در باب مذهب وی معروفی بلخی نیز بدین عقیده اشارت كرده و یك مصرع از او را به تضمین آورده است.

از رودكی شنیدم استاد شاعران

كندر جهان به كس مگرو جز به فاطمی[12]

از بیت فوق گرایش صریح رودكی را به مذهب فاطمیان یا اسماعیلیه كه شاخه‌ای از تشیع هستند، فهمیده می‌گردد.

عنایت‌های دو شاعر شیعه دیگر یعنی كسائی و ناصر خسرو به رودكی نیز گویای اشتراك عقیدتی این دو شاعر با وی بوده است. كسایی درباره او می‌گوید:

زیبا بود ار مرد بنازد به كسائی

چونان كه سمرقند به استاد سمرقند

ناصر خسرو در یكی از قصایدش خود را به رودكی و حسان تشبیه می‌كند. با توجه به آن كه حسان، ستایشگر حضرت پیامبر (ص) بوده است این احتمال وجود دارد كه رودكی نیز اشعاری در ستایش آن حضرت و اهل بیت سروده باشد:

جان را ز بهر مدحت آل رسول

گه رودكی و گاهی حسان كنم[13]

و شاید اقتفا و استقبال از برخی سروده‌های رودكی به وسیله ناصر خسرو نیز جدا از همین گرایش عاطفی و عقیدتی شاعر به رودكی نبوده است. ناصر خسرو در قصیده‌ای با مطلع:

تمییز و هوش و فكرت و بیداری

چون داد خیرخیر تو را باری[14]

كه تقلیدی از سروده مشهور رودكی است.

ای آن كه غمگنی و سزاواری

وندر نهان سرشك همی باری

احتمالاً اعتقاد رودكی به تشیع، هنگامی كه نصربن احمد سامانی به خلیفه فاطمی گرایید، آشكارتر شده است.

اكنون معلوم می‌شود كه وقتی از رودكی نقل می‌شود كه «اندر جهان به كس مگرو جز به فاطمی» تعبیر شاعر علاوه بر آن كه بازتاب عقیده خود اوست، تأثیر از گرایش قوی جامعه وی و دستگاه سامانی در برهه‌ای از تاریخ آن سلسله دارد.

 

عقاید و افكار نیما یوشیج

1) مهربانی و دلسوز بودن:

با كمی توجه در آثار و اشعار نیما می‌توان به افكار و اندیشه‌های وی پی برد. نیما مردی دلسوز و با دلی رقیق بود كه حتی حاضر بود بخاطر منافع دیگران متحمل سختی‌های زیادی هم بشود. نیما خود بهتر این مطلب را بیان می‌دارد: «من با همه مهربان هستم. نوع انسان را دوست دارم زیرا كه برای اوست كه كاری می‌كنم. برای اوست كه زحمت می‌كشم، اما حق را بیش از همه كس و همه چیز دوست دارم.»[15]

او تمام سختی‌های زندگیش را با زبان زیبایی در اشعارش ذكر می‌كند، مانند: شعر «قصه رنگ پرده» كه در حقیقت در آن شاعر داستان دردناك زندگانی خود را باز گفته است و این «قصه رنگ پریده خون سرد» كه سر به سر عشق است و ناكامی و درد؛ نخستین اثر منظوم او است و خودش نوشته كه «من پیش از آن شعری در دست ندارم.»[16]

این اثر متعلق به سال 1299 اوست كه یكسال بعد انتشار یافته است. زمانی كه هنوز نیما «یوشی» امضاء می‌كرده است. این مثنوی نزدیك به پانصد بیت دارد و در بحر معروف مثنوی است. از سر و روی آن پیداست كه تمرین اولیه شاعری جوان است. نیما در این قصه مشق شاعری می‌كند. جای پای مولانا هم در وزن و هم در معنی این قصه پیدا است. در آن از درد هجران، از غم دوران و ناپایداری زمانه سخن رفته است.[17]

من ندانم با كه گویم شرح درد

قصه رنگ پریده، خون سرد

هر كه با من همره و پیمانه شد

عاقبت شیدا دل و دیوانه شد

قصه‌ام عشاق را دلخون كند

عاقبت خواننده را مجنون كند

آتش عشق است و گیرد در كسی

كاو ز سوز عشق می‌سوزد بسی

قصه‌یی دارم من از یاران خویش

قصه‌یی از بخت و از دوران خویش

یاد می‌آید مرا از كودكی

همره من بود همواره یكی

من نمی‌دانستم این همراه كیست

قصدش از همراهی در كار چیست؟

بس كه دیدم نیكی و یاری او

كارسازی و مددكاری او

گفتم ای عاقل بباید جست او

هر كه باشد دوستار تست او

شادی تو از مددكاری اوست

بازپرس از حال این دیرینه دوست

گفتمش ای نازنین یار نكو

همرها تو چه كسی؟ آخر بگو

كیستی؟ چه نام داری؟ گفت: عشق

چیستی كه بیقراری؟ گفت: عشق[18]

…

2) اجتماعی و سیاسی بودن نیما

نیما شاعری اجتماعی و سیاسی است. در اشعارش به درد مردم و مشكلاتشان و مسائل روزمره جامعه بسیار نظر دارد؛ لذا او را یك شاعر اجتماعی می‌نامند و بسیاری از اشعار نیما انتقادی و اجتماعی است برای نمونه در شعرهای نیما واژه «شب» بسیار به كار رفته است در بیشتر سروده‌های نیما شب سمبلی از ظلم و ستم دوران است كه برای نشان دادن و بیان خفقان موجود در جامعه از واژه شب استفاده كرده است. نیما بارها اشاره دارد كه همه‌چیز به آدم موضوع برای شعر گفتن یا چیز نوشتن می‌دهد. برای همین موضوعات شعری نیما فراوانند. نكته دیگر نظر اجتماعی و انتقادی نیماست در بسیاری از اشعارش در حكومت بیست ساله كه برخی از سخن‌سرایان آزاده از میان رفتند، بعضی نیز خاموشی گزیدند و گروهی دیگر احیاناً از سر اضطرار یا به دلخواه جانب قدرت حاكم را كم و بیش گرفتند، نیما در آن دوره‌ی سختی و فشار، در خلوت خویش یكسر به كار شعر و تكمیل تجربه‌های شعری خود پرداخت.

همان‌گونه كه گفته شد در آثار نیما یك دسته اشعار اجتماعی وجود دارد. در آثار سالهای 1303-1300 او به دو شعر عروضی «بز ملاحسن مسئله‌گو» و «محبس» بر می‌خوریم كه اولی مكالمه بزی است فراری با ملاحسن صاحب او، درباره تجاوز به حق دیگران، و دومی داستان كارگری است «كرم» نام كه به اتهام انقلابی بودن به زندان افتاده است. این شعر را كه هنوز هم ناتمام مانده «برتلس» مستشرق روسی ترجمه كرده است و چنین شروع می‌شود:

در ته تنگ دخمه‌ای چو قفس ناگهان شد گشاده در ظلمات در بر روشنائی شمعی

پنج كرت چو كوفتند جرس در تاریك كهنه محبس سر نهاده به زانوان جمعی[19]

اما پس از استقرار دوره خفقان دیگر جای این حرف و سخن‌ها نیست. همین اجبار است كه نیما را چنانكه گذشت وادار به سمبل‌گرایی می‌كند. نیما خود را در لباس مرغان بیشتر پناهنده می‌سازد. حتی پیچیدگی‌های تعبیر و مفاهیم شعری او را نیز مثلاً «در گل مهتاب» یا در «پریان» و «امید پلید» و «ناقوس» تكامل می‌یابد و همه را باید اثر همین دوره خفقان دانست.[20]

چند بیتی از شعر «مرغ غم» را در اینجا نقل می‌كنیم.

روی این دیوار غم، چون دود رفته بر زبر

دائماً بنشسته مرغی پهن كرده بال و پر،

كه سرش می‌جنبد از بس فكر غم دارد به سر

پنجه‌هایش سوخته

زیر خاكستر فرو

خنده‌ها آموخته

لیك غم بنیاد او

هر كجا شاخی است برجا مانده بی‌برگ و نوا

دارد این مرغ كدر بر رهگذر آن صدا

در هوای تیره وقت سحر سنگین بجا[21]

…

پس از شهریور 20 نیما دو گونه اشعار دارد یكی شعرهایی كه هنوز مایه اصلی شعر او بدبینی است همچنانكه «در فروبند» نمودار آنست:

در فروبند كه من دیگر

رغبتی نیست به دیدار كسی

فكر كاین خانه چه وقت آبادان

بود بازیچه دست هوسی …

… جاده خالی است فسرده است امرود

هر چه می‌پژمرد از رنج دراز

مرده هر بانگی در این ویران

همچو كز سوی بیابان آواز[22]

و نوع دوم از اشعار او، شعرهایی است كه حاكی از خوش‌بینی و امید نیماست و نیما در حماسه امید و صبح روشن و خروس خبر آور مرگ تیرگی شعر می‌گوید.

و شعر «خروس می‌خواند» یكی از همین نوع شعرهاست. شعر با بانگ خروس آغاز می‌شود كه بشارت از فرا رسیدن صبح و روشنایی است. در این شعر بانگ خروس از درون خلوت پنهان ده بلند می‌شود. در اینجا مردم خفته‌اند و مانند مردگان‌اند كه خون در رگشان خشك شده است. بانگ خروس كه بلند می‌شود، از نشیب راهی كه چون رگی خشك است جاری می‌شود و در دل مردگان خون می‌دواند بر جدار سرد سحر می‌تند به اطراف هامون می‌تراود. بانگ خروس پدیده‌ای متضاد با زمینه خواب و سكوت و سكون شب است و حضور آن این زمینه سكون و سكوت و تیرگی را در هم می‌ریزد.

قوقولی قو! خروس می‌خواند

از درون نهفت خلوت ده،

از نشیب رهی كه چون رگ خشك،

در تن مردگان دواند خون

می‌تند بر جدار سرد سحر

می‌تراود به هر سوی هامون.

بانگ خروس، تجسم امید نیما به بهبود و تحول اوضاع اجتماعی است.

… قوقولی قو! اگشاده شد دل و هوش

صبح آمد، خروس می‌خواند.

همچو زندانی شب چون گور

مرغ از تنگی قفس جسته است

در بیابان و راه دور و دراز

كیست كو مانده؟ كیست كو خسته است؟[23]

در شعرهایی مانند: ناقوس، خروس می‌خواند، پادشاه فتح، سوی شهر خاموش، مرغ آمین با رقه‌های خوش‌بینی و امید برق می‌زند. شعرهای نامبرده در بین سالهای 1323 تا 1330 سروده شده‌اند.[24]

برای نمونه قسمتی از شعر «وای بر من» نیما به عنوان اشعار اجتماعی، انتقادی وی نقل می‌گردد:

به كجای این شب تیره بیاویزم قبای ژنده‌ی خود را

تا كشم از سینه‌ی پر درد خود بیرون

تیرهای زهر را دلخون

وای بر من                         (برگزیده شعرهای نیما، ص 66)

و شعر هست شب:

هست شب

هست شب یك شب دم كرده و خاك

رنگ باخته است

باد، نوباوة ابر، از بر كوه

سوی من تاخته است

هست شب، همچو ورم كرده تنی گرم در استاده هوا

هم از این روست نمی‌بیند دگر گمشده‌ای راهش را

با تنش گرم، بیابان دراز

مرده را ماند در گورش تنگ

به دل سوخته من ماند

به تنم خسته كه می‌سوزد از هیبت تب!

هست شب، آری، شب.

(برگزیده آثار نیما یوشیج، ص 306)

این شعر توصیف بدبینانه و سمبلیك ناشی از یأس شاعریست كه در تمام طول زندگی خود نگران اوضاع و احوال اجتماعی كشورش بوده است و نسبت به آن سخت حساسیت داشته است:

همه شب

همه شب زن هر جایی

به سراغم می‌آمد

به سراغ من خسته چو می‌آمد او

بود بر سر پنجره‌ام

یاسمین كبود فقط

همچنان او كه می‌آید به سراغم، پیچان

در یكی از شبها

یك شب وحشت‌زا

كه در آن هر تلخی

بود پابرجا …

این شعر نیما نیز دارای معنای سمبلی است. زن هر جایی همان اندیشه و خیالی است كه در نتیجه تاریكی و تلخی حاكم بر جامعه در سر او می‌پیچد.

شاعر علت عدم حق و عدالت و وجود ظلم و استثمار را می‌شناسد و خود فریفته عدالت است.

و آن زن هر جایی

كرده بود از من دیدار

گیسوان در ازش- همچو خزه كه بر آب-

دور زد به سرم

فكنید مرا

به زبونی و در تك و تاب

هم از آن شبم آورد هر چه به چشم

همچنان سخنانم از او

همچنان شمع كه می‌سوزد با من به وثاقم، پیچان.

(خانه‌ام ابری است، ص 290)

سرانجام چشمش بر دیدن حقیقت گشوده می‌گردد و زبانش به گفتن حقیقت باز می‌گردد و در شب تاریك اجتماع، مثل شمع بیدار می‌ماند و می‌سوزد و شروع به گفتن شعرهایش در افشای ظلم و بی‌عدالتی می‌كند.

3) پند و اندرزگویی

دیگر از عقاید وا فكار نیما، پند و اندرز گویی وی است كه در غالب اشعارش به این مضمون پرداخته است چه در اشعاری كه به شیوه قدما سروده و چه در سروده‌هایش به سبك نو.

به عنوان نمونه نیما در قطعه كوتاه «انگاسی» در قالبی خاص پند و اندرزی می‌دهد:

سوی شهر آمد آن زن انگاسی

سیر كردن گرفت از چپ و راست

دید آئینه‌ای فتاده به خاك

گفت: حقا كه گوهری یكتاست

به تماشا چو برگرفت و بدید

عكس خود را، فكند و پوزش خواست

كه ببخشید خواهرم! به خدا

من ندانستم این گهرز شماست!

ما همان روستا زنیم درست،

ساده بین، ساده فهم بی‌ كم و كاست

كه در آئینه‌ی جهان بر ما

از همه ناشناس تر، خود ماست.

(برگزیده اشعار نیما، ص 50)

4) پایبندی نیما به زادگاه و طبیعت و مظاهر آن:

از دیگر عقاید نیما كه در اشعارش بسیار به آن پایبند بوده است، توجه به زادگاه خود و طبیعت آنست كه در جای جای آثار و سروده‌های وی انعكاس یافته است.

برای نمونه نیما در نامه‌ای به تاریخ 1310 از آستارا خطاب به برادرش لادبن در شوروی می‌نویسد:

«می‌دانی كه من چقدر به یوش علاقه دارم. قطعاً همانقدر هم تو به آن علاقه داری … سرگذشت‌هایی را كه از زندگی كوه‌نشین‌های قفقاز در 11 سال قبل با هم می‌خواندیم بیشتر از همین نقطه نظر در نظر ما دلچسب واقع می‌شد كه شباهت به زندگانی ییلاقی خود ما داشت.

یك تكه از این كوه‌ها و دره‌های قشنگ نیست كه ما در آن خاطره‌ای نداشته باشیم. مملو از خون و خیال ماست! كلمه‌ی وطن را من همه وقت برای همین نقطه استعمال كرده‌ام، چه در شعر چه در هر نوشته‌ام. همان عقیده و آرزوی مرحوم آقا شیخ هادی یوشی خودمان را دارم كه در مدرسه خان مروی به ما عربی درس می‌داد. می‌دانی كه آن آدم عالم و فاضل هم همیشه آرزو داشت برود در كنج «كهریز سر» به زراعت یك قطعه زمین و تربیت گوسفند و مرغ و گاو بپردازد…»[25]

نیما دارای دریافت‌های خاصی است به گونه‌ای كه گویی به منبعی پایان ناپذیر دست یافته است كه جلوه‌های گوناگون آن را در هر بابی به نوعی ادراك كرده و در ذهن می‌پرورد. او به انواع درختان، گیاهان، پرندگان، حیوانات، حشرات اشاره می‌كند.

دقت نظر نیما به مظاهر طبیعت از سجایای اخلاقی وی سرچشمه می‌گیرد و دیگر بر اثر آشنایی با ادبیات فرانسه است.

مازندران و جنگل و دریا و كوهستان كه محیط زیست او بوده همواره در ذهن و تخیلش تأثیر داشته است. او آنقدر به مظاهر طبیعتی كه از آن نشأت گرفته در آثارش توجه نشان داده كه باید بی‌مبالغه گفت كه برای جمع‌آوری آثار نیما و درك آن باید با زبان و لهجه محلی مازندران آشنا بود و حتی برای دیگران یك واژه‌نامه و فرهنگ طبری ترتیب داد.

زیر آن تپه‌ها كه نهان است

حالیا روبه آوازخوان است

كوه و جنگل بدان ماند اینجا

كه نمایشگه روبهان است

(برگزیده آثار نیما، ص 58)

زردها بی‌خود قرمز نشدند

قرمزی رنگ نینداخته است

بی‌خودی بر دیوار

صبح پیدا شده از آن طرف كوه ازاكو اما

وازنا پیدا نیست                                                                  (همان منبع ص 307)

بعد از آن، مرد چوپان پیری

اندر آن تنگنا جست خانه

قصه‌ای گشت پیدا، كه در آن

بود گم هر سراغ و نشانه

(همان منبع، ص 48)

نیما هرگز به مردمش پشت نكرد و به ارزشهایش خیانت نكرد و به سادگی روستایی كه از آن برخاسته بود بی‌اهمیت نماند و از زیبایی‌های مازندران كه نماد زیبایی‌های كشورش بود بی‌اعتنا عبور نكرد.

برای نمونه شعر «اجاق سرد» را ذكر می‌كنیم:

اجاق سرد

مانده از شبهای دورادور

بر مسیر خامش جنگل

سنگچینی از اجاق خرد

*

و اندرو خاكستری سرد

همچنان كاندر غبار اندوده اندیشه‌های من، ملال‌انگیز

طرح تصویری در آن هر چیز

داستانش حاصل دردی

*

روز شیرینم كه با من آشتی بودش

نقش ناهمرنگ گردیده

سرد گشته، سنگ گردیده

بادم پاییز عمر من، كنایت از بهار روی زردی

…                                                                 (برگزیده شعرهای نیما، ص 193)

5) استوای و پایبندی به عقاید:

در این مورد نقل قولی از خود نیما ذكر می‌كنیم كه مطلب را به خوبی ادا می‌كند:

تمام عقاید من از تحت انتقادهای طولانی شخص خودم گذشته، تا یقین نكنم، نخواهم نوشت. برای این ملاحظه‌ی دقیق كه در اطراف عقاید خودم دارم، نوشتن دیردیر برای من میسر می‌شود.

وقت‌های زیادی را برای تفكر به كار می‌برم. وقتی كه چیزی را به اطمینان دانستم، آنوقت نوشتن برای من خیلی سریع و آسان است. خواندن چند سطر كتاب موافق برای به كار انداختن فكر من كافی است. تفكرات من چندین برابر خواندن است. با این تفاصیل هرگز از عقاید خودم برنمی‌گردم.»[26]

6) اصول عقاید نیما در باب نظم و نثر:

نیما در نامه‌ای خطاب به میرزاده عشقی می‌نویسد:

«اصول عقیده‌ی من: نزدیك كردن نظم به نثر و نثر به نظم است. عقیده‌ای كه تاكنون در نثر فارسی داخل شده است. نثر از حیث تمامیت و سادگی به این معنی داخل نشده است و نثر از حیث تمامیت و سادگی. به این معنی همانطور كه نثر از مقاصد ما تعریف و توصیف می‌كند، همان طرز صنایعی را كه در نثر موجود می‌شود.

1- شعر مادر صورت موزون و در باطن مثل نثر تمام وقایع را وصف كننده باشد.
2- نثر ما آینه‌ی طبیعت و پر از خیال شاعرانه باشد. این اصول اغوا نمی‌كند كه نثر حتماً شاعرانه باشد، بلكه نثر ساده و بی‌آلایش هم وجود خواهد داشت.»[27]

7) عقاید مذهبی نیما:

یكی از ویژگیهای نیما كه در زندگی و هنرش مؤثر بوده است؛ ایمان اوست. هم ایمان به كار و هنر خودش و هم ایمان مذهبی.

در دفتر یادداشت‌های روزانه‌اش می‌نویسد:

«باید مشربی داشت. مذهبی داشت. شخصیت فكری خاصی داشت. چنانكه قدما داشتند و بعداً هنر ابزار بیان آن باشد. اقلاً آدم و با اخلاق حسنه باشیم. با تقوا و ایمان باشیم. والا صد سال هنر، نباشد كه نباشد؛ زیرا خطرناكترین مردم به عقیده من، هنرمند بی همه چیز است.»

معلومات رودكی و بازتاب آن در اشعارش:

محمد عوفی در لباب الالباب گوید: «او را آفریدگار تعالی آوازی خوش و صوتی دلكش داده بود و به سبب آواز در مطربی افتاد و از ابوالعبیك بختیار كه در آن صفت صاحب اختیار بود بربط بیاموخت و در آن ماهر شد و آوازه به اطراف و اكناف عالم برسید…» و دولتشاه گوید: «… او را در موسیقی مهارتی عظیم بود و بربط را نیكو نواختی …» جامی گوید در بهارستان: «به واسطه حسن صوت در مطربی افتاد… عود آموخت و در آن ماهر شد…» صاحب مجمع‌الفصحا گوید: «… گویند رود نیكو نواختی و شعر دلجو ساختی و سرود با اثر گفتی و به حسن صوت و علم موسیقی معروف و به صفات حسنه كه ندیمان را شاید موصوف بودی…»

و بسیاری دیگر از تذكره‌نویسان نیز در این مورد مطالبی در كتب خود آورده‌اند از جمله در حبیب‌السیر، هفت اقلیم، آتشكده، مجمع‌الفصحاء.

در هشت سالگی قرآن را حفظ داشت، حكیم بود، شاعر و شوخ بود و در فن آوازه‌خوانی چون داوود آهنگهای زیبایی دانست.

(مرآة العالم)

رودكی نیز در این باب و در حق خویش گوید:

بدان زمانه كه در جهان رفتی

سرودگویان، گویی هزار دستان بود                                (دیوان، ص 24)

و در جای دیگر:

رودكی چنگ برگرفت و نواخت و		باده انداز كو سرود انداخت                                (دیوان، ص 15)
به حسن صوت چو بلبل مقید نظمم		به جرم حسن چو یوسف اسیر زندانی                              (دیوان، ص 129)

شعرایی چون رودكی و منجیك ترمذی و فرخی در زمان خود در موسیقی استاد بوده‌اند.

به قول استاد سعید نفیسی در دوره رودكی، مطربی از مشاغل بزرگ بوده و داننده این هنر را جزء هنرمندان می‌شمرده‌اند و عجب نیست كه رودكی آفریدگار و پیشوای شعر فارسی بدین هنر آراسته باشد.

از دیگر معلومات رودكی آن بود كه وی را بسیار ذكی و باهوش می‌دانستند. محمد عوفی می‌گوید: «… چنان ذكی و تیز فهم بود كه در هشت سالگی قرآن به تمامت حفظ كرد و قرائت بیاموخت و شعر گفتن گرفت، چنانكه خلق بر وی اقبال نمودند و رغبت او زیادت گشت…» جامی نیز در بهارستان و امین احمد رازی در هفت اقلیم حافظ قرآن بودن وی را تأیید كرده‌اند.

مهارت بالای رودكی در لغت‌ فارسی نیز از نكات دیگری در باب دانایی رودكی است؛ زیرا از اشعار رودكی همواره به عنوان شاهد مثال استفاده شده است. چنانكه پل هرن مستشرق آلمانی در مقدمه‌ای بر چاپ لغت اسدی گوید:

«رودكی شاعری است كه بیش از همه ذكر او آمده است.» و وی در ادبیات و اشعار شعرای تازی نیز دست داشته است:

جز به سزاوار میرگفت ندانم سخت شكوهم كه عجز من بنماید

ور چه جریرم به شعر و طائی و حسان ور چه حریفم ابا فصاحت سحبان                                (دیوان، ص 39)

اطلاع وی در تاریخ ایران بیش از اسلام و ادبیات قدیم ایران نیز از این ابیات كه گفته است هویدا است:

همچو معماست فخر و همت او شرح

همچو ابستاست فضل و سیرت او زند                                (دیوان، ص 20)

و در جای دیگر گوید:

سیرت او بود وحی نامه به كسری		چونكه به آیینش پندنامه بیآگند                                (دیوان، ص 20)
دخت كسری ز نسل كیكاوس		درستی نام، نغز چون طاوس                                (دیوان، ص 83)

رودكی بر تاریخ و سیر آن آگاه بوده است و دلیل آن اسامی رستم و خسرو و پرویز و اسفندیار و سام و سقراط و افلاطون و یعقوب و یوسف و طوفان نوح و عیسی و لقمان و حاتم و لیلی و مجنون و شافعی و سفیان و … است.

رودكی را مخترع رباعی می‌نامند و در این باب شمس‌الدین محمدبن قیس رازی در كتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم» گوید: «… یكی از متقدمان شعرای عجم و پندارم رودكی و الله اعلم از نوع اخرم و اخرب این بحر (بحر هزج) وزنی تخریج كرده است و آن را وزن رباعی خوانند و الحق وزنی مقبول و شعری مطبوع است…»

در شعر او بسیار به اندیشه‌های حكیمان برمی‌خوریم و به همین جهت است كه پیشینیان نام او را «حكیم» نوشته‌اند.

از جمله این شعر رودكی كه دارای مضمون حكیمانه است:

رفت آن كه رفت و آمد آنك آمد هموار كرد خواهی گیتی را

بود آن چه بود، خیره چه غم داری؟ گیتیست، كی پذیرد همواری؟                                (دیوان، ص 42)

یا در شعری كه در رثای فردی به نام ابوالحسن مرادی بخارائی سروده است:

جان گرامی به پدر بازدارد

كالبد تیره به مادر سپرد                                (دیوان، ص 18)

باز یك عقیده حكیمانه مطرح شده كه تمام حكمای شرق و غرب بارها مكرر كرده و معتقد بوده‌اند كه روح به آسمان می‌رود و تن پس از جدایی از روح به زمین كه از آن جا آمده است، باز می‌گردد.

و در جای دیگر گوید:

زندگانی چه كوته و چه دراز

نه به آخر بمرد باید باز؟                                (دیوان، ص 28)

هر چند حضور و انعكاس تلمیحات و اشارت علمی در دوره سامانی بسیار كمتر از ادوار بعد است ولی شاعران این عصر نیز در تعابیر و تصاویر خود از مایه‌ها و پشتوانه‌های تلمیحی و اشارتی و تضمینی استفاده قابل توجهی كرده‌اند. دریك طبقه‌بندی به بحث پیرامون هر یك از آنها می‌پردازیم:

1) قرآن و حدیث:

مضامین قرآن و حدیث در شعر فارسی تأثیر و نفوذ قابل توجهی داشته و بدین سبب موارد متعددی از تأثیرپذیریهای شعر فارسی از این دو سرچشمه فیاض را می‌توان در شعر دوره رودكی به دست داد. البته تردیدی نیست كه رواج فرهنگ و معارف اسلامی در ادوار بعد، جلوه‌های بیشتر قرآن و حدیث را در شعر فارسی سبب گردیده است و نسبت با دوره‌های بعد، این موارد در شعر رودكی كمتر است.

رودكی در مدح ابوجعفر بانویه در قصیده «مادرمی» می‌سراید:

حجت یكتاخدای و سایه اویست

طاعت او كرده واجب آیت فرقان    (ابوعبدالله رودكی و آثار منظوم، ص 481)

كه مصراع دوم اشاره دارد به آیه 59 از سوره مباركه نساء:

یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منكم.

ای اهل ایمان! خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) را اطاعت كنید.

 

و همچنین در شعر رودكی:

این جهان پاك خواب كردار است

آن شناسد كه دلش بیدار است

در اشاره به الدنیا كحلم النائم است.

یا:

به روز نیك كسان گفت تا تو غم نخوری

بسا كسا كه به روز تو آرزومند است

در اشاره به حدیث: انظروا الی من هو دونكم. می‌باشد.

2) اشاره به داستانهای قرآن و اساطیر سامی:

در عصر رودكی اشاراتی قرآنی تنها به شكل‌ آوردن مفرداتی مانند:

رضوان، لیلةالقدر، حورالعین و یا اشارات داستانی مانند هاروت و ماروت، ابراهیم و … را می‌توان دید.[28]

3) بهره‌گیری از مضامین شعری عرب و اشاره به سرایندگان آنها.

همان‌طور كه اشاره گردید، رودكی شاعر نامبردار این دوره، خود را در شاعری با جریر و طائی و حسان و صریع الغوانی مقایسه می‌كند و فصاحت خویش را همسنگ سحبان‌بن وائل می‌نهد.

البته اشتراك مضامینی را در اشعار رودكی و شعرای عرب می‌توان دید.

رودكی می‌سراید:

هر كه را راهبر زغن باشد

گذر او به مرغزن باشد[29]

كه مضمون آن برگرفته از بیتی است كه در مرزبان‌نامه هم آمده و در شمار امثال عرب است:

اذا كان الغراب دلیل قوم

فیهدیهم طریق الها لكسینا[30]

و یا این بیت از رودكی:

بیار و هان بده آن آفتاب‌كش بخوری

ز لب فرو شده از رخان برآید زود[31]

4) اشاره به اساطیر ایرانی و داستانهای پهلوانی:

جلوه‌های اساطیری و باستانی در شعر رودكی بیش از سایر سرایندگان دوره سامانی است و البته این امر توجیه‌پذیر است؛ زیرا رودكی بیشتر از دیگران با سرچشمه‌های فرهنگی ایران پیش از اسلام در ارتباط بوده است و همان‌طور كه ملاحظه شد در صفحات قبل به آن اشاره گردید.

5) اشارات علمی و فلسفی:

گسترش و رواج علوم مختلف در دروه سامانیان، مورد اتفاق غالب محققان است. از آن جمله اشارات مربوط به نجوم می‌باشد. این اشارات غالباً شامل ذكر ستارگان و افلاك است كه شاعر گاهی در رهگذر تصویرسازیها و یا تعبیرات خود از آنها بهره‌ می‌جوید:

هفت سالار كاندرین فلكند یكـی نماند كنون زان، همه بسـود و بریـخت

همه گرد آمدند بردو و داه[32] نه نحس بود همانا كه نحـس كیـوان بـود[33]

معلومات نیما یوشیج و بازتاب آن در اشعار وی:

1- آشنایی و تسلط بر زبان فرانسه:

نیما خواندن و نوشتن را در زادگاه خود نزد آخوند ده آموخت. دوازده سال داشت كه به تهران آمد و پس از گذراندن دوره دبستان برای فرا گرفتن زبان فرانسه به مدرسه سن‌لوئی رفت. در آن مدرسه با مراقبت و تشویق نظام وفا، معلم مدرسه، به خط شعر گفتن افتاد. او به طور غیرمستقیم به سخنان ملك الشعرای بهار، علی اصغر حكمت، احمد اشتری و دیگر گویندگان و دانشمندان عهد خود گوش فرا می‌داد و زمینه شعر و هنر خود را مهیا می‌ساخت.

نیما یوشیج در یادداشت كوتاهی با عنوان «در خانه‌ی پدری» نخستین سفرش را از یوش به تهران، برای درس خواندن، چنین شرح داده است:

«خوب به خاطر دارم یك شب مهتابی پدرم مرا سوار یك اسب كهر كرد و به من گفت: «ای پسرجان حالا می‌روی درس بخوانی اما فراموش نكن تو اهل كوهپایه هستی و باید قوی بار بیایی» و مقصود پدر از این حرف این بود كه سرد و گرم چشیده و اهل شكار و اسلحه باشم نه ناز پرورده…»

2- یاد‌گیری زبان عربی:

نیما، علاوه بر تحصیل رسمی در مدرسه‌ی سن‌لویی، مدتی نیز به آموختن زبان عربی و تحصیلات طلبگی در مدرسه‌ی مروی تهران، نزد مرحوم آقا شیخ هادی یوشی پرداخته است. سند این مطلب،‌اشاره‌ای است كه خود در نامه‌ای به برادرش نوشته است، به این ترتیب:

در نامه‌ای به تاریخ 28 مرداد 1308 خطاب به برادرش لادبن می‌نویسد: «اتفاقاً كنجكاوی من بقدری اساسی است كه باید بیشتر آن را نتیجه معاشرت با طلاب قدیمی و تحصیلات قدیمه اولیه‌ی خود در نزد آنها بدانم. همین كنجكاوی و جامع فكر كردن كه مخصوص به آن است، یقیناً در بدبختی‌های من دخالت دارد، چنانكه در تحسین و تصفیه ی افكار من.»[34]

3- تسلط بر سبك و اوزان اشعار قدما

نیما به اوزان شعر فارسی كاملاً آشنا بود و خود به وزنهای مختلف، شعر به سبك قدما می‌سرود. نیما به مسائل سیاسی و اجتماعی دوران خود واقف بود و در ضمن به شغل معلمی اشتغال داشت.

4- آشنایی با هنر موسیقی

نیما مدتی كارمند وزارت فرهنگ شد و بعد كارمند اداره موسیقی شد. با صادق هدایت، عبدالحسین نوشین و ضیاء هشترودی شروع به نشر مجله موسیقی نمود و برای نخستین بار بود كه نیما به كاری مشغول شد كه با روحیه‌اش سازگار بود. مدتی در آستارا به عنوان معلم مدرسه كار می‌كرد.

5- تدریس زبان فارسی و عربی

یكی از شاگردان نیما در آستارا خاطراتش را از چگونگی تدریس او در مدرسه‌ی متوسطه‌ی حكیمی نظامی این شهر، چنین شرح داده است: «نیما دبیر ادبیات فارسی و عربی ما بود. او گذشته از این كه انسان كاملی بود در حرفه‌ی معلمی، فردی بسیار آگاه بود. نیما به زبان‌های عربی و فرانسه تسلط كامل داشت. ادبیات فارسی و عربی را به نحو كامل و مطلوبی تدریس می‌كرد كه هنوز هم جزئیات دروس آن زمان در ذهن اكثر شاگردان او باقی مانده است.

نیما عاشق شعر بود. نیما آن وقتها اشعاری ساده به سبك نو می‌سرود كه بسیار جالب بود. نوشته‌هایی هم به سبك گلستان سعدی داشت كه با شعر فارسی و عربی توأم بود و آنها را به سبك نو برمی‌گرداند. ما تا آن زمان معلم دلسوز و مهربان و علاقمند به شغل معلمی ندیده بودیم. او به ما درس زندگی می‌آموخت.

در آن زمان كسی جرأت نداشت درباره‌ی مسائل اجتماعی، حقایقی را به زبان بیاورد. نیما ما را تا حدی در جریان مسائل می‌گذاشت. نیما مردی پاك و درستكار و جدی بود.[35]

6- توانایی بر نویسندگی، داستان نویسی و نمایشنامه نویسی

نیما نه تنها در شعر و شاعری دست داشت بلكه در نویسندگی و داستان‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی نیز توانا بود و نامه‌هایی كه وی به همسر و دوستان خود نوشته، دلیل خوبی بر این مدعاست.

سیروس طاهباز در این زمینه می‌گوید: «گذشته از شعرها و نوشته‌های كوتاه و بلند او درباره‌ی شعر و شاعری، نامه‌ها و یادداشت‌های نیما، مهمترین آثار بازمانده‌ی اوست و در اغلب این نوشته‌ها نیما نظریه‌پردازست.»[36]

7- آشنایی با نقد ادبی

نیما علاوه بر اینها منتقد هم بود و این جنبه در اشعار انتقادی و اجتماعی او هویدا است. آشنایی او به زبان فرانسه باعث گردید كه او با آثار و اشعار شعرای غرب هم از نزدیك رابطه برقرار كند و بر تحول فكری وی بسیار مؤثر بود.

نیما با عقیده به جریان طبیعی بیان و نیز تعهد شعر در بیان حقایق اجتماعی، استفاده از سمبل را نه برای بیان مفاهیم انتزاعی و گسسته از طبیعت و زندگی، بلكه در خدمت واقعیتهای زندگی و حفظ جریان طبیعی بیان در خلاقیت شاعرانه به كار می‌گیرد و از طریق توصیف سمبلها با سمبل امكان تفسیر و تأویل شعر را در اختیار می‌گذارد.

8- تسلط بر سبك رمانتیسم و سمبلیسم

نیما در ضمن با سبك رمانتیسم و سمبلیسم آشنا بود و آن را در اشعار خود رعایت می‌نمود.

بسیاری از اشعار نیما از سبك سمبلیسم پیروی كرده كه به ذكر پاره‌ای از آنها می‌پردازیم: در شب سرد زمستانی، هست شب، همه شب و …

 

در شب سرد زمستانی

در شب سرد زمستانی

كوره‌ی خورشید هم، چون كوره‌ی گرم چراغ من نمی‌سوزد.

و به مانند چراغ من

نه می‌افروزد چراغی هیچ،

نه فرو بسته به یخ ماهی كه از بالا می‌افروزد.

من چراغم را درآمد رفتن همسایه‌ام افروختم در یك شب تاریك

و شب سرد زمستان بود،

باد می‌پیچید با كاج،

در میان كومه‌ها خاموش

گم شد او از من جدا زین جاده‌ی باریك.

و هنوزم قصه بر یاد است

وین سخن آویزه‌ی لب

كه می‌افروزد؟ كه می‌سوزد؟

چه كسی این قصه را در دل می‌اندوزد؟

در شب سرد زمستانی

كوره‌ی خورشید هم، چون كوره‌ی گرم چراغ من نمی‌سوزد.[37]

 

و شعر همه شب:

همه شب زن هر جایی

به سراغم می‌آمد.

به سراغ من خسته چو می‌آمد او

بود بر سر پنجره‌ام

یاسمین كبود فقط

همچنان او كه می‌آید به سراغم، پیچان.

در یكی از شبها

یك شب وحشت‌زا

كه در آن هر تلخی

بود پابرجا،

و آن زن هر جایی

كرده بود از من دیدار؛

گیسوان درازش- همچو خزه كه بر آب-

دور زد به سرم

فكنید مرا

به زبونی و در تك و تاب

هم از آن شبم آمد هر چه به چشم

همچنان سخنانم از او

همچنان شمع كه می‌سوزد با من به وثاقم، پیچان.[38]

9- آشنایی نیما با فقه، اصول و حكمت:

نیما در شهر بار فروش، محضر آیت‌الله محمد صالح حائری را درك می‌كند و بین آنها دوستی عمیقی برقرار می‌شود. نیما اغلب صبح به منزل علامه حائری می‌رفت و در جلسات تدریس فقه و اصول و حكمت ایشان شركت می‌كرد. مكاتباتی هم بین آنان بوده است و نیما شعر بلندی هم برای حائری سروده است كه چند بیت پایانی آن به این ترتیب است.[39]

«… منم كه طالح و درمانده‌ام در این فكرت

تویی كه صالحی، ای حائری از من مگریز.

تو نیك می‌كنی از حال جزء، استقراء

هم آنچنانكه ز كلی، قیاس بر همه چیز.

ابونواس و غزالی و طوسی، این سه تویی،

كه كس نخوانده و نشناسدت به حق و تمییز.

مدار نامه‌ی خود از من غریب، دریغ

غریب شهر و دیار و غریب خاكی نیز.»[40]

رودكی پدر شعر فارسی و علل و دلایل آن:

دولتشاه در تذكرة‌الشعرا نام رودكی را در صدر طبقه اول شعرا ضبط كرده است. حمدالله مستوفی درتاریخ گزیده گوید: «مقدم شعرای فرس است و پیش از وی اهل عجم شعر عربی گفتندی.» و مؤلف خزانه عامره گوید: «كاروان سالار شعر است و مقدمة الجیش فصحا و اول كسی كه به تدوین سخن پرداخت و ایوان گل‌ها را گلدسته ساخت.» و مؤلف آتشكده می‌نویسد: «در روزگار دولت آل سامان بوده و نخست در گنجینه شعر فارسی را او به زبان گشوده و گویند به غیر شعری از بهرام گور و مصرعی از خلف یعقوب بن لیث صفاری به زبان فارسی گفته نشده و اگر هم شده یحتمل كه به علت دولت عرب ضبط نشده به هر حال تا زمان رودكی شاعر صاحب دیوان نبوده.»

در مقدمه دیوان چاپ تهران مسطور است كه: «اول شاعری كه بعد از اسلام در عجم صاحب دیوان شعر شد او بود اگر چه پیش از او ابوالعباس مروزی و ابوحفض حكیم سغدی سمرقندی و حنظله بادغیسی و شهید بلخی اشعار گفته بودند؛ ولی اشعار رودكی به جهت قدمت و هم به فصاحت ازسایرین ممتاز است.»

البته باید این مورد را نیز خاطرنشان كرد كه كسانی كه گویند رودكی نخستین شاعر زبان فارسی بوده به خطا رفته‌اند، چنانكه از اوایل قرن سوم شعرایی را می‌شناسیم كه به زبان امروز ما شعر گفته‌اند و در صورتی كه دوره شاعری رودكی را از اواسط قرن سوم بگیریم به قطع و یقین، پنجاه سال پیش از او شعرای دیگری بوده‌اند، چنانكه اندك جستجویی در تاریخ شعر پارسی این نكته را روشن می‌سازد.

اما اینكه رودكی اول شاعر پارسی باشد كه دیوان شعر از او مانده است این نیز پذیرفتنی نیست، چه نظامی عروضی در چهار مقاله گوید كه عبدالله بن احمد خجستانی دیوان حنظله بادغیسی را خوانده بود و وی از شعرای اوایل قرن سوم و از معاصرین آل طاهر در خراسان بوده است. البته نه دیوان حنظله بادغیسی مانده است و نه دیوان رودكی. پس رودكی نه نخستین شاعر زبان پارسی بوده و نه نخستین شاعری كه دیوان گذاشته باشد. شاید بهترین تحقیق در این باب گفته سمعانی است كه در كتاب الانساب گوید: «گویند نخستین كسی كه به فارسی شعر نیكو گفت او بود.» و یا گفته نجاتی و شیخ منینی در شرح تاریخ یمینی كه گویند: «نخست كسی كه شعر خوب به فارسی گفت او بود.»[41]

ذكر دیدگاههای بزرگان ادب در باب رودكی و آنكه او را پدر شعر فارسی می‌نامند، بسیار مفید معنی خواهد بود:

1- لیس للروذكی فی‌العرب و العجم نظیر (رودكی را در عرب و عجم نظیر نیست)

ابوالفضل بلعمی، وزیر سامانیان، معاصر رودكی[42]

2- در هر چیزی، نام یك نفر در اشتهار از دیگران پیش افتاده است و به او مثل می‌زنند، چنانكه لقمان در حكمت، امرءالقیس در شعر عرب، رودكی در شعر فارسی، … سحبان در فصاحت،… حاتم طائی در سخاوت،… مانی در نقاشی و رستم زال در شجاعت.

نزهت نامه علائی، نفیسی، 790

3- به سخن ماند شعر شعرا شاعران را خه و احسنت مدیح		رودكی را سخنی تلونبی است[43] رودكی را خه و احسنت هجی است   شهید بلخی، درگذشته به سال 325 هـ.ق
4- غزل رودكی‌وار نیكو بود اگر چه بكوشیم به باریك وهم		غزل‌های من رودكی‌وار نیست بدین پرده‌ اندر مرا راه نیست  عنصری بلخی، در گذشته به سال 431 هـ.ق
5- گر سری یابد به عالم كس به نیكو شاعری		رودكی را بر سر آن شاعری زیبد سری      رشید سمرقندی، قرن ششم هجری
6- رودكی رفت و، ماند حكمت اوی شاعرت كو؟ كنون كه شاعر رفت …		می‌ بریزد نریزد از می بوی نبود نیز جاودانه چون اوی
چند جوئی چون او نیابی باز		از چون او در زمانه دست بشوی! شاعر ناشناخته قرن چهارم، در مرثیه رودكی[44]
رودكی استاد شاعران جهان بود		صد یك از او توئی كسائی؟ برگست        كسائی مروزی، شاعر قرن 4 و 5
زیبا بود ارمرو بنازد به كسائی		چونانكه جهان جمله به استاد سمرقند     مروزی در حق كسائی، نفیسی 801

آقای محمد دبیر سیاقی در این باب می‌فرمایند:

«سرّ سرشناسی و استاد مسلم شناخته شدن رودكی را در چند باید جست: یكی مایه‌وری طبع سخن آفرین اوست كه از نیرومندی حافظه و دید ژرف و توجه عمیق به مبانی ادب و دانش زبان نتیجه شده است. دیگر قدرت تصور و دورپردازی خیال اوست در خلق مضامین باریك و همه‌كس فهم و لطیف. نكته سوم، كه در نازك خیالی رودكی و بیشتر شاعران قرن چهارم اثر عمیق دارد و از مختصات شعر این دوره شناخته می‌شود، توانائی شاعر در وصف طبیعت و توصیف مناظر طبیعی و ساختن مضامین شاعرانه ازتلفیق عوامل زیبا و سادة آفرینش است.

این كه طبع نازك رودكی از دوران كودكی با موسیقی پرورش یافته و پیوندی در خاطر وقاد وی میان شعر و موسیقی رخ داده و سخن او فرزند این فرخنده پیوند شده است، خود عامل دیگری است برای توفیق استاد سمرقند.»[45]

«وی نخستین شاعری است كه زبان فارسی را پرمایه و غنی كرد و بدان وسعت و ثروت بخشید و آن را برای بیان معانی و افكار لطیف شعری آماده ساخت و دیوان شعری پرداخت كه شماره ابیات آن را بعضی از شعرا یك میلیون و سیصد هزار بیت گفته‌اند. این روایت اگر هم مبالغه‌آمیز باشد به خوبی می‌توان از آن استنباط نمود كه وی در میان معاصران خویش هم به كثرت شعر و هم به قدرت طبع شهرت داشته و بدون تردید تا چندین قرن پس از دوره زندگانی او آثار زیادی از وی در دسترس ارباب ذوق و اصحاب فضل و دانش بوده است و خود توجه بدین نكته كه معروفترین شعرای ادوار بعد، نظیر دقیقی و عنصری و خاقانی كه هر یك سر سلسله مكتب خاصی در شعر فارسی بوده‌اند، از رودكی به بزرگی و عظمت نام برده‌اند و اغلب به تضمین اشعار او با ذكر عظمت مقام وی در شاعری مبادرت ورزیده و طرز كلام خود را به اسلوب سخن وی مانند دانسته‌اند، دلیل دیگری بر این مدعاست.»[46]

دلیل دیگر بر اینكه رودكی را پدر شعر فارسی نامیده‌اند این است كه استادان سخن نظیر سعدی و حافظ كه در قرون بعد توانسته‌اند دقیق‌ترین افكار و معانی را در قالب فصیح‌ترین و زیباترین عبارات بریزند و با جزالت و روانی و سهولت بیان كنند در اشعار خود البته به آثار چند صد ساله زبان فارسی تكیه داشته‌اند؛ اما رودكی در دوره‌ی شروع شعر فارسی می‌زیست و نمونه‌هایی از آثار شاعران دیگر را در پیش چشم خود نداشت و منبع الهام وی جز همان طبع بلند و قدرت ابتكار و ذوق سرشار خداداد او نبود.

«رودكی نه تنها در سخن‌پردازی و تناسب الفاظ استاد بوده بلكه معانی بسیار دقیق به كار برده و قطعه‌های عبرت‌آمیز و ابیات حكیمانه به یادگار گذارده است.»[47]

حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده درباره رودكی می‌گوید:

«رودكی مقدم شعرای فارس است و پیش از او اهل عجم شعر عربی گفتندی…»[48]

مقام شاعری رودكی و ارزش وی در تاریخ شعر فارسی از بعضی جهات با هیچ یك از شعرای فارسی زبان قابل قیاس نیست؛ زیرا این شاعر بلند طبع پرمایه در دوره‌ای به شاعری پرداخت كه هنوز زبان فارسی نخستین مراحل تطور خود را می‌پیمود و برای بیان بسیاری از مفاهیم و معانی دقیق شعری الفاظ و تركیبات لازم را به اختیار نداشت و از جانب دیگر در آن عهد دایره استعمال لغات عربی نیز در زبان فارسی سخت محدود و منحصر به مواردی خاص بود. در چنین زمانی رودكی توانست آن همه اشعار و آثار فصیح و متنوع در اقسام فنون مختلف از خود باقی بگذارد، چنانكه تا چند قرن پس از وی حتی بعضی از بزرگترین شعرای ما طریقه و اسلوب او را در شاعری پیروی كنند. این مقام در تاریخ شعر فارسی مخصوص رودكی است و باید اعتراف كرد كه از بركت طبع بلند وی و بلافاصله پس از او فردوسی طوسی حماسه‌سرای بزرگ ایران بود كه جاده زبان فارسی بدان گونه هموار گشت كه در قرون بعد شاعران و نویسندگان دیگر توانستند در آن به سهولت گام بردارند و به آسانی پیش بروند و به تدریج ادب فارسی را به پایه و مرتبه‌ای كه امروز در ادبیات جهان دارد برسانند. شك نیست كه چنین مقامی بعد از رودكی و فردوسی برای هیچیك از شعرای زبان فارسی حاصل نیامده است.»[49]

آقای غلامرضا ریاضی كسی است كه در كتاب دانشوران خراسان درباره رودكی چنین بحث كرده است: «و از نیك بختی‌های ما، این كشور رنج كشیده در آن هنگام مردی را پرورش داد كه بازار ادب و فرهنگ از آوردن چنین كالای گرانبهایی ناتوان و مادر روزگار از دادن چنین فرزندی سترون مانده است. این كاروان سالار میدان بلاغت پارسی، همانا ابوعبدالله جعفربن محمد رودكی ‏(فوت 329 هـ) بود كه زبان دری و شعر پارسی را بر تخت نشانیده جاویدان ساخت و راهی را كه بزرگان آن روز در بازگشت آزادی كشور با شمشیر انجام دادند، این سخنور دانا به نیروی زبان پیمودن گرفت و توانایی بخشیده شعر نوین پارسی را پی‌ریزی نمود.

اشعار نغز و پرمغز وی چنان در دل‌ها جای گرفته كه زیب هر انجمنی شد و رودكی از این رو در میدان سخن پایه رهبری یافت و راه را بر آیندگان گشود و هموار كرد. پس از وی استادانی كه در فن شعر و ادب پارسی پدید آمدند همه بر آن جاده راست و هموار راه رفتند و گام زدند واو را به استادی شناختند. سرایندگانی هم كه هم عصر وی بودند روش آن هزار دستان بوستان سخن را نمونه و سرمشق گفتار خویش قرار دادند

---

جهت دریافت فایل مقایسه مبانی فكری و سنت شعری رودكی (پدر شعر فارسی) و نیما یوشیج (پدر شعر نو فارسی) لطفا آن را خریداری نمایید