مباحث نظریه پردازان نوسازی ، وابستگی و نظام جهان در بارة دولت و سیاست در جهان سوم
مقدمه:
- مباحث نظری دربارة دولت و سیاست در جهان سوم:
در مورد خصوصیات سیاسی كشورهای جهان سوم نیز همچون ویژگیهای اقتصادی این كشورها دو دیدگاه متفاوت وجود دارد:
1- یك دیدگاه در مورد نقاط اشتراك موجود میان این كشورها تاكید می كند و می كوشد به نظریه هایی عام (قابل تعمیم) دربارة ماهیت دولت و سیاست در این كشورها دست یابد.
2- دیدگاه دیگر به تفاوتهای موجود میان آنها توجه دارد و می كوشد ویژگیهای خاص هر كشور و یا هر دسته از كشورهای جهان سوم را در زمینه دولت و سیاست توضیح دهد. پژوهشگران مسائل جهان سوم طی سالهای اخیر به دیدگاه دوم توجه بیشتری نشان داده اند، با وجود این دیدگاه اول نیز از سابقه پرباری برخوردار است و میراث مفیدی برای فهم مسائل سیاسی كشورهای جهان سوم به جای گذاشته اند. در این تحقیق با مرور برخی از نوشته ها و نظریات مبتنی بر دیدگاه اول برخی از خصوصیات كلی و مشترك دولت و سیاست را در جهان سوم نشان داده و در برخی تمایزات و تنوعات موجود در زمینة دولت و سیاست وجود دارد كه به شرح آن نیز می پردازیم.
- نظریات متفكران كلاسیك دربارة ویژگیهای سیاسی جوامع شرقی:
توجه به ویژگیهای دولت و سیاست در جوامع مرسوم به جهان سوم به یك معنا سابقه ای طولانی تر از پیدایش و رواج اصطلاح كشورهای جهان سوم دارد. از چند قرن پیش برخی از صاحبنظران غربی به تفاوت بین دولت های شرقی با دولتهای غربی توجه كرده اند. اگر از اشاره های متفكران یونان باستان نیز نظیر «هردوت وارسطو» دربارة تفاوت جامعه و سیاست در كشورهای نظیر ایران با جامعه و سیاست در یونان بگذریم و اگر از اشارة «ماكیاول» به تفاوت ماهوی دولت عثمانی با دولتهای اروپایی صرف نظر كنیم، طی قرون اخیر «منتسكیو» از اولین و مهمترین صاحبنظرانی است كه به این تفاوتها توجه كرده است. او در كتاب معروف خود – روح القوانین – با به كارگیری مفهوم «استبداد شرقی » درصد مقایسه حكومت های آسیایی با حكومتهای اروپایی بر می آید. وی بر اساس تجربة فئودالیسم در اروپا مقایسه آن با امیراتوری های بزرگ در آسیا می گوید: «آسیا همیشه امپراتوری های بزرگ داشته است اما در اروپا امكان چنین امپراتوری هایی هرگز وجود نداشته است. در آسیا همیشه قدرت سیاسی باید استبدادی باشد. زیرا اگر یوغ تعبد و بردگی قومی نباشد امپراتوری تجریه می شود»
منسكیو یكی از علل این تفاوت را ویژگیهای جغرافی مشرق زمین می داند و می گوید: «طبیعت جغرافیایی آسیا امكان تسلط یك حكومت استبدادی به سرزمین وسیع را ممكن می سازد. در حالی كه در اروپا تقسیمات جغرافیایی به گونه ای است كه مانع چنین امپراتوری های وسیعی می شود. كشورهای اروپایی وسعت خاك متوسطی دارد» منتسكیو حكومتهای اروپایی را مبتنی بر قانون ، ولی حكومتهای آسیایی را مبتنی بر زور می داند و علت این تفاوت و پیامدهای آن را اینگونه بیان می كند: «كشورهای اروپایی برای تداوم بقای خود ناچار بوده اند كه متكی به قوانین باشند و این خصوصیت باعث پیدایش قریحة آزادی در میان این جوامع شده است. در حالی كه در آسیا روح تعبد و بردگی حاكم است» منتسكیو در كتاب خود به تفضیل دربارة خصوصیات استبداد شرقی در زمینه ساختارها و نهادهای سیاسی و قضایی ، نحوة انتقال قدرت ، روانشناسی فرمان روایان و فرمان برداران می پردازد». دیگر متفكران اروپایی نیز مباحث منتسكیو را در مورد استبداد شرقی دنبال كرده اند. «ماركس» با به كارگیری مفهوم «شیوة تولید آسیای» ضمن توضیح خصوصیات اجتماعی و اقتصادی جوامع آسیای ، به ویژگیهای سیاسی این جوامع نیز توجه كرد. البته ماركس تاكید افراد بی چون «منتسكیو» بر عوامل جغرافیایی، به عنوان یكی از خصوصیات جوامع شرقی (آسیایی) را قبول نداشت و در مقابل بر عوامل اجتماعی و اقتصادی و به ویژه بر شیوة تولید در جوامع آسیایی تاكید می كرد.
او این موضوع را مطرح می كرد كه شیوة تولید در جوامع آسیایی فاقد تضادهای پویا در درون خود است و این وضع باعث كندی تحولات اجتماعی در این جوامع شده است. به عبارت دیگر ماركس ادعا می كرد كه تضادهایی نظیر تضاد طبقاتی (ناشی از مالكیت خصوصی) یا تضاد بین شهرها و روستاها (ناشی از تمایز اقتصاد كشاورزی روستایی با اقتصاد تجاری – صنعتی شهری) در جوامع غربی باعث تسریع تكامل اجتماعی آنها شده است. در حالی كه چنین تضادهایی در جوامع آسیایی وجود نداشته است. به نظر ماركس خصوصیات سیاسی جوامع آسیایی – از جمله تداوم حكومتهای استبدادی – را نیز باید در همین ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی جستجو كرد. استدلال ماركس این بود كه ضعف مالكیت خصوصی و پراكندگی جماعات دهقانی در جوامع آسیایی زمینه های لازم برای تشكیل و تداوم حكومتهای خودكامه در این جوامع فراهم كرده است. چنین دولتهایی بر منابع اقتصادی تسلط دارند و از طریق بروكراسی های ارضی – تجاری كه به طور عمده در شهرها مستقر هستند بر سرزمینهای وسیع و جماعات بیشمار اما پراكنده روستایی اعمال قدرت می كنند.
«ویتفوگل K . A . Witfogel» نیز با اشاره به خصوصیات جغرافیایی و به ویژه تاكید بر مسلة كمبود آب در جوامع آسیایی در صد توضیح تبیین خصوصیات سیاسی جوامع آسیایی یعنی استبداد شرقی برآمد. او استدلال كرد كه در این جوامع به دلیل نیاز كشاورزی به سیستم آبیاری مصنوعی و ناتوانایی مالكان خصوصی منفرد و جماعات دهقانی در احوادث و نگهداریی چنین سیستمهایی به ناچار دولت در امر تولید دخالت كرده است. از جمله اینكه دولت وظیفة احداث و حفظ شبكه های آبیاری را به دست گرفته اند. این موضوع به نوبة خود به تحكیم و تداوم قدرت اقتصادی دولت (مالكیت بر اراضی) و تفوق سیاسی آن (خودكامگی) انجامیده است.
«ماكس وبر» نیز تاكید بر پیدایش و گسترش فرایند عقلانی شدن اقتصاد و سیاست در اروپای غربی و قرار دادن دولت مدرن و بوروكراسی عقلانی در مقابل اقتتدارهای سنتی ، نظیر نظامهای سیاسی و پدرسالاری و سلطانی – كه به نظر وی در جوامع آسیایی و آفریقایی و امریكایی لاتین موجود بودهاند – به توضیح برخی تمایزات دیگر در میان دولتهای شرقی و غربی پراخته است. به نظر وبر در این نوع نظامهای سیاسی كه او از آنها به عنوان نظامهای «پاتریمونیال Patrimonial» بحث می كند معمولاً منابع اقتصادی به پدرسالار یا سلطان تعلق دارد و او از طریق توزیع و بذل و بخشش این منابع در میان كارگزاران خود، حمایت و خدمات اداری و نظامی آنها را جلب و حفظ می كند كارگزاران در این نوع نظامهای سیاسی نوكران شخصی سلاطین و پادشاهان و مردم نیز رعایای آنها محسوب می شوند. در این نظامها طبق سنتها یك طبقة آزاد برای كارگزاران و مردم وجود دارد اما در عین حال قلمرو خود كامگی حكام نیز بسیار وسیع است و از آنجا كه مرزهای این دو قلمرو هیچگاه با ضوابط مشخصی تعیین نشده است همواره نوعی سردرگمی را برای كارگزاران و رعایا وجود دارد . تشخیص تخلف و همچنین میزان مجازات نیز به عهده حكام است كافی است كه رعایا و كارگزاران سطح پایین و هم عالی ترین كارگزاران در یك بحظه از هر آنچه تاكنون داشته اند (مناصب ، مال و حتی جانشان) محروم شوند. در عین حال همین حاكم می تواند مناصب و منابع موجود در قلمرو خود – كه همگی در واقع به او تعلق دارد – به هر آن كس كه بخواهد عطا كنند. به طور كلی «وبر» بر خصوصیات شخصی بودن قدرت و مشروعیت (فقدان ضوابط و قوانین عمومی) و همچنین خودكامگی در جوامع سنتی غیر اورپایی تاكید می كند.
جهت دریافت فایل مباحث نظریه پردازان نوسازی ، وابستگی و نظام جهان در بارة دولت و سیاست در جهان سوم لطفا آن را خریداری نمایید