شهر اشكذر (از توابع استان یزد) در مورد تاریخ سكونت گزینی در اشكذر همانطور كه قبلاً گفته شد بنای اولیة شهر اشكذر به زمان اشكانیان باز میگردد احمد بن حسین علی كاتب یزدی مولف كتاب تاریخ جدید یزد می نویسد در زمان اشكانیان اشك بن زال ( اشكین زال) كه از ملوك الطوایف بود اشكذر را ساخت بنابراین با توجه به مطالب فوق اشكذر در زمان اشكانیان بوجود

شهر اشكذر (از توابع استان یزد)

شهر اشكذر

(از توابع استان یزد)

 

در مورد تاریخ سكونت گزینی در اشكذر همانطور كه قبلاً گفته شد بنای اولیة شهر اشكذر به زمان اشكانیان باز میگردد. احمد بن حسین علی كاتب یزدی مولف كتاب تاریخ جدید یزد می نویسد: در زمان اشكانیان اشك بن زال ( اشكین زال) كه از ملوك الطوایف بود اشكذر را ساخت. بنابراین با توجه به مطالب فوق اشكذر در زمان اشكانیان بوجود آمده است كه قدمت آن به حدود 2 هزار سال می رسد، گرچه عده ای بر این باورند كه اشكذر قدیمی تر از آنچه گفته شده است، می باشد و معتقدند بنای اولیة اشكذر بعلت هجوم شن های روان در دل خاك مدفون گردیده است.

قبل از بوجود آمدن اشكذر مردم در اسفنجریه كه از اسكندریه گرفته شده است زندگی می كرده اند. این قریه در نزدیك اشكذر در سمت جنوب غربی آن، واقع شده است لیكن امروز به دلیل حركت شن و طوفانهای شدید در زیر خاك مدفون گردیده بطوریكه امروز قابل شناسائی نیست.

در جامع مفیدی و جامع الخیرات نیز آمده است: این كه در محلی در حدود یك فرسخی آثار آبادی قدیم تلهایی كه بر آنها ساختمان بوده است وجود دارد كه گفته می شود بنیان گذار آن اسكندر بوده است و مردم این محل را اسكندریه می نامند، كه همان اسفنجرد مذكور در تواریخ یزد است.

از جمله ((جعفری)) در تاریخ جدید یزد آن را نزدیك مجومرد فعلی ذكر می كند ((اسفنجرد)) در عصر صفوی به كلی متروك و ویرانه گردیده است محمد مستوفی در كتاب جامع مفیدی اینگونه توضیح میدهد:

این محل واقع است در میان ریك عزآباد بوده و در نهایت آبادی و قلعه ای داشته است به غایت محكم. مجاهدان و هموطنانش در كمال صلاح و پرهیزگاری، حضرت شیخ ربانی و قطب همدانی، شیخ فخرالدین كه آوازة كشف و كراماتش از شرق به غرب رسیده اسفنجردی الاصل بوده است. این محل بدلایلی خراب و مجاورانش متفرق گردیده اند. لذا زمانیكه اشكذر بنا شده از روستاهای همسایة آن همین اسفنجریه بوده است و دیگر محله های موجود مانند مجومرد و فیروزآباد و چرخاب هنوز تا آن موقع وجود نداشته اند.

بنای وجودی اشكذر با احداث قناب كبیر بدست اشك بن زال آغاز و شروع به رشد می نماید و مردم آن در آمال خوشی و آبادانی به كشاورزی می پردازند، این قنات از زمان احداث حدود 120 قفیر آب داشته و اراضی بسیاری را به زیر كشت می برده است.

حملة شنهای روان به اشكذر موجب ترك محل توسط مردم و مهاجرت به سایر نقاط
( در صورت توانائی)  لاتآ آ”لالاآن هیا خایها هیاشآ       و در غیر اینصورت به ساخت خانه ای در همان نزدیكی اقدام كرده اند. امروز اگر كسی مسجد جامع ( جمعه) اشكذر را در میان جنگلهای تاغ و كز بنگرد تعجب خواهد كرد كه چرا اینجا محل اصلی و مركز اشكذر بوده با وجود سابقة زیاد آن و وجود مزارع كشاورزی كمتر از مناطق اطراف توسعه یافته است.

1- سیر تحول شهر اشكذر

همانگونه كه قبلاً گفته شد حركت شنهای روان موجب تخلیة اسفنجریه و زیر خاك رفتن آن می گردد. همچنین ناامنی نیز موجب مهاجرت روستائیان به سایر مناطق و بافت اشكذر نیز در جهت شمال شرق درست در جهت باد توسعه می یابد. در همین زمان مردم  مسجد جمعه را در حاشیة جادة موسوم به شاهی می سازند كه محل ساختمان آن و ورودی آن طوری بوده كه از روستاهای دیگر نیز به این محل می آمده اند و علائق مذهبی آنها به این مسجد سبب كشش آنها جهت ادای نماز جمعه و مراسم مذهبی در این مسجد می گردیده است كه ضمن ادای مراسم مذهبی خرید و فروش و تجارت توسط مردم در این محل رونق می گیرد. در دورة صفویه بدلیل رقابت مومنین، ساخت مساجد و سایر اماكن مذهبی مانند حسینیه ها تجلی بیشتری می یابد، لذا در سمت شرق روستا، حسینیة سفید، مسجد خواجه در فاصلة 150 متری مسجد و حسینیة حاج رجیعلی ساخته می شود كه قدمت آن به همان اندازه است. ساخته شدن مساجد در شرق روستا نشاندهندة هدایت روستا از غرب به شرق بوده بطوریكه عملاً سمت غربی كم كم به زیر شن می رود. امروزه قلعه و مسجد جمعه به كلی از اشكذر جدا شده و مسجد جمعه كاملاً آسیب دیده و قلعة آن نیز در حال نابودی است. حركت شنهای روان در مرحلة بعد سبب حركت طبیعی جمعیت از شمال غربی به طرف شرق می گردد. بدین معنی كه مردم خانه ای مورد هجوم شن را كم كم رها نموده و به طرف باغات روی می آورند. در این دور محلات پشت باغ شكل می گیرد.

 در 35 سال اخیر فشار شنهای روان سبب ترك محل زندگی از سوی مردم و مهاجرت آنان به طرف شهرهای دیگر و یا انتقال از توده و اطراف مسجد جمعه به باغ بالا و حكیم آباد گردیده است. اما قسمت محلة پشت باغ كاج و حسینیة آب و حسینیة بخشداری (17 شهریور) به رشد خود ادامه میدهد. بدنبال این وضعیت كم كم بیشترین قسمت محله ((توده)) در زیر شن مدفون گردیده بطوریه فقط بامها از خارج نمایان می باشد. تا اینكه با اقدامات بیابان زدائی و تثبیت شن های روان مهاجرین كم كم به محل خود بر می گردند. و شنهای داخل قسمتی از محله را تخلیه و زندگی دوباره در «توده» را از سر می گیرند بطوریكه جمعیت آن در حال حاضر قابل توجه است.

در مرحلة بعد پس از جابجائی جادة موسوم به سنتو و نزدیك تر شدن جاده به اشكذر راه به جادة اصلی گشوده می گردد و در حاشیة مسیر تا جادة اصلی خیابان احداث می شود و مردم به صورت پراكنده در حاشیة خیابان خانه و مغازه می سازند.

 

2- ویژگیهای جمعیتی  و اجتماعی:

1-2- مقدمه:

یكی از عناصر اصلی در هر برنامه ریز اقتصادی، اجتماعی مطالعات جمعیتی است. لذا آگاهی بر ویژگیهای یك جمعیت مانند توزیع، تراكم، ساختمان و میزان مرگ و میر، مهاجرت، میزان شهرنشینی و روستا نشینی، فعالیت و اشتغال و سواد و … در طرح ریزی برنامه های اقتصادی، اجتماعی به منظور جهت گیری سیاستهای ملی دارای اهمیت ویژه ای است. و طراحان برنامه ها ناگزیرند به روابط متغیر موجود میان كلیة عواملی كه در تحولات اجتماعی و اقتصادی جامعه تأثیر می گذارند توجه نمایند.

شاید مهمترین متغیری كه برنامه ریزان می بایستی مبنای كلیة محاسبات خود قرار دهند جمعیت و دگرگونیهای آن در گذشته و حال و آینده است. بنابراین در جهت دستیابی به این كمیتها و كیفیت ها و تناسبات و تعیین دقیق حركات  و نوسانات جمعیت و علل آنها جهت تنظیم برنامه های توسعة اقتصادی، اجتماعی لازم و ضروری است.

2-2- جمعیت:

شهر اشكذر كه در سال 1342 عنوان شهر به خود گرفته است از تركیب روستاهای اشكذر (توده) و  فیروز آباد و رضوانشهر كه امروزه هر یك بعنوان یكی از محلات شهر محسوب می گردد بوجود آمده است. گرچه هر یك از محلات مذكور خود به چند محله كوچكتر تقسیم شده اند.

 جمعیت شهر اشكذر در سال 1345بالغ بر 2789نفر بود كه در سال 1355 به 6177نفر و در سال 1365 به 10558 نفر و در سال 1375 به 1353 نفر و نهایتاً در سال 1380 به 12599 نفر با توجه به آمار خانه بهداشت رسیده است.

آمارهای مذكور بیانگر رشد مداوم شهر می باشد لیكن این رشد یكسان نبوده است بطوریكه كمترین رشد مربوط به دهه 75-65 و بیشترین رشد مربوطه به دوره پنج ساله 65-55 بوده است.

از جمعیت 12599 نفر شهر در سال 1380،6835 نفرشان در محلات اشكذر (توده و محلات وابسته) و بقیه ( 5674 نفر) در محلات رضوانشهر و فیروزآباد پراكنده گردیده‌اند.

3-2- دین و زبان:

اكثریت جمعیت شهر اشكذر مسلمان و شیعة اثنی عشری می باشند. ایمان و پای بندی مردم استان یزد بویژه روستائیان آن در طول تاریخ چنان محكم و عمیق بوده است كه منطقه به دارالعباده معروف شده است.

تنها اقلیت مذهبی در منطقه زرتشتیان می باشند كه در علی آباد اشكذر زندگی می كنند. گرچه در گذشته جمعیت زرتشتیان در منطقه بیشتر بوده لیكن امروزه به دلایل مختلف مهاجرت كرده اند. برخی از روستاهای زرتشتی نشین منطقه مانند جعفر آباد، بهرام آباد امروزه متروك و خالی از سكنه شده اند. لازم به ذكر است كه در گذشته تعداد یهودی نیز در منطقه در روستای علی آباد در كنار زرتشتیان زندگی می كرده اند.

زبان مردم اشكذر فارسی است كه به لهجة محلی خود سخن می گویند. زرتشتیان به لهجة خود گفتگو می كنند كه احتمالاص به زبان فارسی باستان نزدیك است.

4-2- آموزش و سواد:

از گذشتة دور در منطقة اشكذر مكتبخانه هایی جهت تعلیم قرآن و علوم و دینی و خواندن كتاب نقش داشته اند. در سال 1303 اولین مدرسة دولتی در صدر آباد و بعدها مدارس خانقاهی اشكذر، شرف الدین فیروز آبادی تأسیس می گردد. در سال 1335 نمایندگی آموزش و پرورش به منطقة اشكذر داده می شود. با افزایش جمعیت و توسعة امر آموزش و پرورش در سال 1350 نمایندگی آموزش و پرورش به منطقه تبدیل می گردد. تعداد دانش آموزان شهر اشكذر در سال 1380 بالغ بر 3340 نفر طبق آمار آموزش و پرورش منطقة اشكذر می باشند.

5-2- تراكم:

وسعت محدودة قانونی شهر اشكذر بالغ بر 2/1118 هكتار میباشد و جمعیت آن در سال 1375 برابر 1353 نفر بوده بنابراین تراكم جمعیت در آن 1/10 نفر در هكتار است. كه این رقم در سال 1380 به 3/11 نفر در هكتار رسیده است.

تراكم مذكور در تمام سطح شهر یكسان نبوده و این وضعیت متأثر از عوامل چندی نظیر زمان شكل گیری و نحوة توسعة كالبدی محلات و نوع اشتغال افراد ساكن در آن می باشد. بطوریكه پر تراكم ترین محلة شهر اشكذر محلة پشت باغ كاج با تراكم 78 نفر در هكتار و كم تراكم ترین آن محلة خیابان امام با 10 نفر در هكتار محاسبه شده است. جدول شمارة 28 نمایانگر تراكم جمعیت در محلات شهر اشكذر می باشد.

همچنین تراكم خالص مسكونی جمعیت در سطح محلات همگی بالای 100 نفر در هكتار بوده كه میانگین آن در سطح شهر بالغ بر 2/105 نفر در هكتار محاسبه گردیده است.

 

جدول 1: ویژگیهای كالبدی محلات مسكونی شهر اشكذر در سال 1375

ردیف	محلات	جمعیت	مساحت (هكتار)	تراكم ناخالص	مساحت خالص مسكونی (هكتار)	تراكم خالص مسكونی (نفر در هكتار)
1	خیابان امام	2005	8/200	10	7/18	2/107
2	فیروزآباد	959	4/51	65/18	9/8	7/107
3	رضوانشهر	3554	4/136	1/26	8/34	102
4	حكیم آباد	1233	9/67	16/18	4/11	108
5	شهرك عمار یاسر	954	5/16	72/508	2/9	104
6	شهرك حمزه	568	6/8	66	1/5	3/111
7	پشت باغ كاج	1179	1/15	78	9/10	108
8	توده	901	7/19	74/45	7/8	6/103
9	جمع	11353	4/516	22	1079	2/105

 

6-2- سیر تحول جمعیت

مسئله تغییرات جمعیت كه در اثر دو پدیدة طبیعی زاد و ولد و مرگ و میر و پدیدة مهاجرت در دو جهت بیرون و درون متحول می گردد، مسئله ای اساسی برای شناخت ویژگیهای جمعیتی یك محدودة جغرافیایی بوده و در تحلیل امكانات بالقوه و بالفعل محدودة خاص در گسترة سرزمین كمك نموده و نیز با بررسی این تحركات میتوان تغییرات آتی جمعیت را در ابعاد كلان و خرد آن پیش بینی نمود.

به منظور بررسی سیر تحولات جمعیتی از تحولات جمعیت در استان و شهرستان و شهر اشكذر در طی دوره های آمارگیری رسمی كشور و از آمار كل كشور نیز كمك گرفته شده تا بتوان تحركات جمعیت را با بستر كلان جغرافیایی آن مقایسه كرد بر اساس جدول شمارة 29 جمعیت كل كشور در سالهای 35 تا 45 با نرخ رشد 12/2 درصد، در سالهای 55-45 با نرخ رشد 7/2 درصد و در سالهای 55 الی 65 با نرخ رشد 9/3 درصد و فاصلة سالهای 65 الی 75 با نرخ رشد 9/1 درصد و در دورة پنج سالة 75-70 برابر 7/0 درصد محاسبه شده است.

این افزایش زیاد رشد جمعیت در دهة 65-55 بیانگر تحركات وسیع جمعیت در این دوره بوده است وگرنه نرخ رشد 1/3 و 7/2 سالهای 45-35 و 55-45 را میتوان نتیجة حركت طبیعی جمعیت در اثر پدیده های طبیعی تولد و مرگ دانست

كاهش رشد جمعیت در دهة 75-65 بویژه دورة پنج ساله 75-70 ناشی از بروز مشكلات شدید اقتصادی و عدم تمایل جوانان به تشكیل خانواده و تا حدی سیاستهای كنترل جمعیت میباشد. ( جدول شمارة 2)

 

جدول شمارة 2: بررسی رشد جمعیت اشكذر در مقایسه با شهرستان یزد و استان یزد

سال	جمعیت كل كشور	نرخ رشد	جمعیت استان یزد	نرخ رشد	جمعیت شهرستان یزد	نرخ رشد	جمعیت شهر اشكذر	نرخ رشد
1335	18954704	-	-	-	-	-	2220	-
1345	25788722	12/2	289082	-		-	2879	6/2
1355	33708744	7/2	356849	5/2	21236	-	6177	9/7
1365	49445010	9/3	574007	8/4	312789	6/5	9637	5/4
1370	58110227	9/1	691067	8/3	360129	9/2	10557	8/1
1375	60055488	7/0	750769	7/1	416569	3	11353	5/1
1380	-	-	-	-	-	-	12599	2/1

جمعیت استان در طی سالهای 45 تا 55 با نرخ 5/2درصد رشد نموده است لیكن در دهة بعد این نرخ به 8/4 درصد افزایش یافته است كه نسبت به نرخ رشد جمعیت كشور 9/0 درصد و نسبت به رشد طبیعی 2/1 درصد افزایش نشان می دهد. لیكن از سال 65 به بعد به تبعیت از كشور نرخ رشد جمعیت كاهش یافته است.

 در سالهای 1355 تا 1365 نرخ رشد جمعیت شهرستان یزد برابر با 6/5 درصد بوده كه نسبت به نرخ استان حدود 8/0 درصد افزایش را نشان می دهد. همچنین طی دوره های پنج سالة 70-65 و 75-70 نرخ رشد جمعیت شهرستان یزد به ترتیب 9/2 و 3 درصد بوده است.

 بر اساس سر شماری نفوس و مسكن جمعیت شهر اشكذر در سال 1335 بالغ بر 2220 نفر بوده كه در سال 1345 به 2879 نفر افزایش می یابد. ( نرخ رشد 6/2 درصد)

لیكن در دهه های 55-45 و 65-55 با یك افزایش سریع جمعیت شهراشكذر مواجه می شویم بطوریكه نرخ رشد جمعیت شهر اشكذر در دهه های مذكور به ترتیب به 9/7 درصد و 5/4 درصد می رسد. اما در دوره های پنج سالة بعد به تبعیت از كشور نرخ رشد آن كاهش می یابد بطوریكه نرخ رشد آن در مقایسه با استان و شهرستان نیز كمتر است. (8/1 و 5/1 درصد) نرخ رشد جمعیت شهر اشكذر در دورة ده ساله 75-65 برابر 65/1 درصد محاسبه گردیده است. در دورة پنج ساله 80-75 مجدداً نرخ به 2/2 درصد افزایش پیدا كرده است كه این امر می تواند ناشی از به ثمر رسیدن سرمایه گزاری های انجام شده و جذب جمعیت جهت كار به شهر اشكذر گردیده است.

از نظر بعد خانوار بر اساس آمارگیری سال 1370 بعد خانوار در استان 7/4 و در شهر اشكذر نیز همین مقدار بوده است لیكن در سال 1375 این رقم در استان به 5/4 و در شهر اشكذر به 4/4 نفر كاهش می یابد.

درسال 1380 بعد خانوار در شهر اشكذر «1/4» نفر محاسبه شده كه نسبت به سال 75 «3/0 نفر» كاهش یافته است.

7-2- تركیب سنی و جمعیت:

آگاهی از تركیب سنی جمعیت اساس برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی بوده زیرا هر برنامه ای می بایستی با نیازهای بهداشتی، شغلی، آموزشی و تغذیه ای و … كسانی كه در سنین مختلف هستند، هماهنگ گردد. جدول شمارة 30 و 31 نشانگر گروههای سنی جمعیت اشكذر در سال 1375و1380 می باشد. بر اساس جدول مذكور جمعیت گروههای سنی 14-0 ساله، 433/40 درصد كل جمعیت را تشكیل می دهند كه بیانگر جوانی جمعیت شهر اشكذر می باشد همچنین 57/59 درصد كل جمعیت اشكذر را افراد گروه سنی 64-15 شامل می شوند. نمودار شمارة 4 بیانگر ساختار سنی شهر اشكذر می باشد.

 كاهش نسبت جمعیت 14-0 در سال 80 نمایانگر سیاستهای كنترل و تنظیم جمعیت می باشد بطوریكه نسبت مذكور از 43/40 درصد در سال 75 به 5/31 درصد كاهش یافته است. درصد جمعیت گروههای سنی 14-15 نیز افزایش یافته است ( 9/62درصد) نمودار شماره 5 نمایانگر ساختار سنی جمعیت شهر اشكذر در سال 80 می باشد.

مطالعه هرم سنی شهر اشكذر در سال 80 بیانگر موارد زیر است:

1-   موفقیت آمیز بودن سیاستهای تنظیم خانواده و كنترل جمعیت بدلیل كاهش درصد افراد صفر تا چهار ده سال ( 14-0) و افزایش جمعیت 64-15 ساله ها

2-    كاهش نسبت جنسی در مقایسه با سال 75

3-    پایین بودن جمعیت زنان بین 49-15 نسبت به مردان كه این وضعیت می تواند نشاندهنده مهاجرت زنان بدلیل ازدواج با افراد غیر ساكن در شهر باشد.

جهت دریافت فایل شهر اشكذر (از توابع استان یزد) لطفا آن را خریداری نمایید