در آیات سیر مشاهده می شود كه مكرراً‌خداوند انسانها را به سیر وعبرت گرفتن از سرانجام كافران، تكذیب كنندگان آیات الهی و رسالت انبیاء ، منكران معاد و جباران و زورگویان، دعوت می كند در اینجا این سوال مطرح می شود كه ضرورت این همه تكرار چیست؟ و چه چیزی در سیر نهفته است كه باعث تأكید فراوان قرآن روی این مساله شده است؟ در این بخش برآنیم كه به اختصار به

 سیر و سیاحت ازمنظر قرآن کریم

فهرست مطالب

كلیات

مقدمه ....................................................................................................................

تعریف موضوع .....................................................................................................

اهمیت موضوع .....................................................................................................

پیشینه موضوع .....................................................................................................

سوال اصلی...........................................................................................................

فرضیه ..................................................................................................................

سوال های فرعی ..................................................................................................

روش تحقیق .........................................................................................................

محدودیت های تحقیق ...........................................................................................

پیشنهادات .............................................................................................................

چكیده ...................................................................................................................

تعریف مفاهیم ......................................................................................................

1- سفر ................................................................................................................

2- سیر .................................................................................................................

3- سیح ................................................................................................................

4-  نفر .................................................................................................................

5- هجرت..............................................................................................................

فصل اول: دیدگاه قرآن نسبت به سیر وسیاحت

پیشگفتار ...............................................................................................................

الف ) اهمیت و ضرورت سیر در قرآن كریم ......................................................

1- اتمام حجت ......................................................................................................

2- هدایت بخشی ..................................................................................................

3- پند و اندرز برای مومنان ................................................................................

4- آیینه عبرت ......................................................................................................

ب) مخاطبان سیر در قرآن كریم .........................................................................

1- آل عمران  /137...............................................................................................

2- انعام /11..........................................................................................................

3- یوسف (ع) /109...............................................................................................

4- نحل /36...........................................................................................................

5- حج /46............................................................................................................

6- نمل /69............................................................................................................

7- عنكبوت /20.....................................................................................................

8- روم /9.............................................................................................................

9- روم /42...........................................................................................................

10- فاطر /44........................................................................................................

11- غافر /21........................................................................................................

12- غافر /82........................................................................................................

13- محمد (ص) / 10............................................................................................

-         نتیجه ...............................................................................................................

فصل دوم : اهداف و مصادیق سیر وسیاحت

مقدمه ....................................................................................................................

1- مشاهدة آیات و نشانه های الهی در مخلوقات و مصنوعات .......................

الف – سیر آفاقی ..................................................................................................

-         سیر و مشاهده آسمانها و زمین ....................................................................

-         سیر آفاقی برای مشاهده صنع الهی ...............................................................

الف ) توجه به خلقت شتر .....................................................................................

ب ) زنبور عسل ....................................................................................................

-         زنبور عسل حیوان متمدن ..............................................................................

-         زنبور عسل و تولید نسل ................................................................................

-         ساختمان جسمانی زنبور عسل ......................................................................

ب) سیر انفسی .....................................................................................................

-         سیر و تدبر در چگونگی به وجود آمدن انسان و مراحل وجودی او ............

2-    عبرت .............................................................................................................

-         مطالعه تاریخ نوعی سیر .............................................................................

الف ) تاریخ چیست؟ ..............................................................................................

ب ) نقش تاریخ در زندگی انسانها ........................................................................

ج ) تاریخ از دیدگاه قرآن كریم ............................................................................

-         سیر و عبرت گرفتن از اقوام پیشین ............................................................

-          چرا سرگذشت پیشینیان عبرت انگیز است؟ ..............................................

-         فواید سیر در تاریخ وعبرت از گذشتگان.....................................................

1-   كسب تجربه ....................................................................................................

2-   تربیت ..............................................................................................................

3-   هدایت .............................................................................................................

4-   كشف عوامل موثر در تعالی و انحطاط جوامع گذشته ...................................

الف ) عدالت و بی عدالتی ......................................................................................

ب ) اتحاد و تفرقه .................................................................................................

ج ) اجرا یا ترك امر به معروف ونهی از منكر .....................................................

د ) فسق و فجور و فساد اخلاق ...........................................................................

-         اقوام منحط شده و علل انحطاط آنها ............................................................

الف ) سیر در احوال قوم عاد ...............................................................................

-         تاریخچه قوم عاد ............................................................................................

-         دلایل انحطاط و هلاكت قوم عاد .....................................................................

-         سرانجام قوم عاد ...........................................................................................

-         هلاكت قوم عاد درس عبرتی برای دیگر اقوام ...............................................

ب ) سیر در احوال قوم ثمود................................................................................

-         چرا قرآن قوم عاد و ثمود را مثال می زند؟ ..................................................

ج ) سیر در احوال قوم سبأ...................................................................................

-         هلاكت به خاطر كفران نعمت ..........................................................................

3- علم ..................................................................................................................

-         سیر و تحصیل علم در قرآن كریم .................................................................

-         سیر و تحصیل علم در روایات .......................................................................

4- جهاد ................................................................................................................

-         جهاد نوعی سیر .............................................................................................

-         جنگ موته نمونه ای از جهاد ..........................................................................

-         جنگ تبوك جهادی همراه با سیر ...................................................................

5- هجرت .............................................................................................................

-         هجرت یكی از مصادیق سیر ..........................................................................

-         هجرت از بلاد كفر ..........................................................................................

فصل سوم : آداب و بایسته های اخلاقی سفر

-         مقدمه ..............................................................................................................

-         آداب قبل از سفر ............................................................................................

1-   انتخاب مقصد و هدف .....................................................................................

2-    انتخاب همراه .................................................................................................

3-   رد امانت .........................................................................................................

4-   انتخاب جانشین و سرپرست ..........................................................................

آداب زمان خروج .................................................................................................

1-   تعیین زمان خروج ..........................................................................................

2-    آغاز سفر با دعا و صدقه .............................................................................

آداب حین سفر .....................................................................................................

1-   انتخاب رهبر ...................................................................................................

2-   اخلاق در طول سفر ........................................................................................

آداب رسیدن به مقصد .........................................................................................

-         به جای آوردن شكر .......................................................................................

-         انتخاب مكان مناسب .......................................................................................

نتیجه .....................................................................................................................

فهرست منابع ........................................................................................................

 

   

فصل اول

 

دیدگاه قرآن نسبت به سیرو سیاحت

 

پیشگفتار

همانطور كه می دانیم سیر و سیاحت منشأ بسیاری از آثار مادی و معنوی و همچنین زمینه ساز پیشرفتهای فردی واجتماعی است.

از جمله عواملی كه در شكل گیری تمدن و پیشرفت و مدنیت، در جوامع مختلف بشری موثر بوده مساله ارتباطات و شیوه های مختلفی است كه انسان برای برقراری ارتباط با سایر افراد جامعه یا جوامع به كار می برده.

اصولاً زندگی فردی در جامعة امروزی بدون رابطه با دیگران امكان پذیر نیست یا اگر باشد بسیار مشكل است در صورتی كه انسان بخواهد از منافع و فوایدی كه در سایر محیط ها فراهم گردیده استفاده نماید باید با آنها ارتباط برقرار كند، و از آنجا كه سیر وسیاحت یكی از عامترین و رایجترین راههای برقراری ارتباط با سایر ملت‌ها می‌باشد، در بیشتر كشورها توجه به توسعه و گسترش راهها و تأمین وسایل ارتباطی یكی از مسایلی است كه دولت ها اهتمام و توجه زیادی به آن دارند.

در قرآن كریم به سیر و سیاحت و گردش در روی زمین بسیار سفارش شده است و در آیات متعددی بدان پرداخته است. آیاتی كه مستقیماً به سیر اشاره كرده اند جمعاً چهارده آیه و در دوازده سوره می باشد. دریكی از این آیات واژة سیر به معنی عام آن نمی‌باشد.^[1] و در دوازه آیه خداوند اشاره صریح می كند به گردش و سیر در زمین و عبرت گرفتن از گذشتگان و در یك مورد نیز دعوت به تفكر درباره خلفت می كند.

به این ترتیب می توان گفت آیات سیر دو گونه اند گونه ای كه سیر وسیاحت را برای عبرت و گردش در آثار گذشتگان را بیان می كند، كه بیشترین آیات «سیر» در این دسته جای می گیرند مانند «قُل سِیرُوا فِی الاَرضِ ثُمَّ انظُروا كیفَ كانَ عاقِبَةُ المكذِّبینَ»^[2] و «قَد خَلَتْ مِن قَبلِكُمْ سُنَنٌ فَیسروا فِی الارضِ فانظروا كیفَ كانَ عاقِبَةُ المُكذِّبینَ»^[3] ( پیش از شما سنت هایی وجود داشت، پس در روی زمین گردش كنید و ببینید سرانجام تكذیب كنندگان چگونه بود) و گونه دوم كه هدف از سیر را تفكر در چگونگی شروع خلقت بیان می كند و می فرماید : « قُل سیرُوا فِی الاَرضِ فَانظُروا كیفَ بَدَأَ الخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنشیءُ النّشاةَ الآخِرَةَ إنَّ اللهَ علی كُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ»^[4]

( بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز كرده است؟ سپس خداوند جهان آخرت را ایجاد می كند؛ یقیناً خدا بر هر چیز توانا است.)

در مفهوم سیر و سیاحت می توان قایل به توسعه شد و چون ( همانطور كه در قرآن كریم نیز بدان اشاره شده)  هدف از سیر مشاهده و عبرت گرفتن است، لزوماً سیر و سیاحت محدود به سیر مكانی نمی شود و هر آنچه كه انسان و روح وی را به حركت واداشته و به گردش می برد نوعی سیر محسوب می شود. در این باره كرسی موریسن می گوید: «‌قوه تخیل یكی از مهمترین مواهبی است كه به انسان عطا شده است. با این قوه انسان می تواند به هر كجا كه میل داشته باشد آناً سفر كند. خطیبی زبردست می تواند مستعمین خود را در عالم تخیل با خود همراه ببرد و اگر فی المثل از جزایر هند شرقی بحث كند و خود او آن جزایر را به چشم خیال ببیند، آن وقت شنوندگان او هم سنگهای مرجانی و رنگهای متغیر اقیانوس و آسمان لاجوردی و درختان نخل و جنگلهای انبوه مناطق حاره را با آبهای زلال و آینه فام بركه ها و دریاچه های آن می بیند و اگر قوه تخیل او قوی تر باشد مستعمین وی حتی اعماق ژرف ترین آبگیرها را به چشم مشاهده می كنند.»^[5]

یقیناً‌ در قرآن كریم نیز نوع خاصی از سیر مدنظر نیست بلكه سیاحت به معنی عام آن مطرح است و هر سیاحتی كه قادر باشد اطلاعاتی در دسترس ما قرار داده و عبرت و در نتیجه تفكر در سرانجام و عاقبت این جهان و انسان به همراه داشته باشد، به طوریكه بتوان بهره ای از آن برد و به سعادت رسید، می تواند در این حیطه قرار گیرد.

بدین ترتیب مواردی از جمله : مخابرات، مكاتبات، كامپیوتر، مطالعه و .. هم می تواند مشمول بحث سیر و سیاحت قرار گیرد و نوعی سیر به شمار آید. به طوریكه از تمام این امكانات می توان اطلاعاتی مربوط به دیگر نقاط جهان بدست آورد.

از جمله فوایدی كه ابزارهای جدید برای سیر و سیاحت دارند اینست كه در مدتی كوتاه ما را به هر كجا كه بخواهیم سیر می دهند و هر گونه اطلاعاتی ازگذشته تا امروز را در اختیار ما قرار می‌دهند و لزومی ندارد برای سفر و كسب عبرت بار سفربندیم و سختی های راه را تحمل كنیم.

و بالاخره باید بگوییم قرآن بهترین خطیبی است كه مستمعین خود را با آیات الهی خود به هر كجا بخواهد می برد و تصویرهایی واقعی از گذشته و آینده در برابر ذهن بیدارشان نمایان می كند و آنها را به تفكر وا می دارد.

 

 

 

 

  الف – اهمیت و ضرورت سیر در قرآن كریم

 

در آیات سیر مشاهده می شود كه مكرراً‌خداوند انسانها را به سیر وعبرت گرفتن از سرانجام كافران، تكذیب كنندگان آیات الهی و رسالت انبیاء ، منكران معاد و جباران و زورگویان، دعوت می كند. در اینجا این سوال مطرح می شود كه ضرورت این همه تكرار چیست؟ و چه چیزی در سیر نهفته است كه باعث تأكید فراوان قرآن روی این مساله شده است؟

در این بخش برآنیم كه به اختصار به بعضی از ضرورتها و اهمیتهای سیر در قرآن كریم بپردازیم:

1- اتمام حجت

سنت الهی همه جا این بوده كه به قدر كافی مهلت برای تجدید نظر و بیداری و آگاهی بدهد، حوادث دردناك، و وسائل رحمت را یكی پس از دیگری می فرستد، تهدید می كند، تشویق می كند، اخطار می نماید تا حجت بر همه تمام شود. ولی هنگامی كه این مهلت به پایان رسید سرنوشت قطعی دامنشان را خواهد گرفت، دیر یا زود، به خاطر مصالح تربیتی، ممكن است، اما به اصطلاح سوخت و سوز ندارد. آیا توجه به همین واقعیت كافی نیست تا همگان از سرنوشت گذشتگان عبرت گیرند و از مدت مهلت الهی برای بازگشت و اصلاح ، استفاده كنند؟ آیا باید باز هم نشست تا سرنوشت شوم اقوام گمراه و ستمگر پیشین درباره خود ما نیز تكرار شود و به جای اینكه از پیشینیان عبرت بگیریم، عبرتی شویم برای آیندگان.^[6]‌

2- هدایت بخشی

یكی از راههای بیداری و هدایت بخشی انسانها مطالعه در تاریخ پیشینیان است. آیات سیر نیز در این باره مرتباً انسانها را تشویق به مشاهده و مطالعه آثار گذشتگان می كنند: « سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا كیفَ كانَ عاقبةُ الَّذینَ مِن قَبلُ كانَ اَكْثَرُهُم مشرِكینَ»^[7] بگو : « در زمین سیر كنید و بنگرید عاقبت كسانی كه قبل از شما بودند چگونه بود! بیشتر آنها مشرك بودند.»

نقش هدایت گری سرنوشت گذشتگان در این آیه به خوبی بیان شده است كه می فرماید : ‌«أفَلَم یَهدِ لَهُم كم اَهَلكنا قَبلهم من القرون یَمِشونَ فی مساكِنهِم انَّ فی ذلكَ لَآیاتٍ لِاُولی النُّهَی»^[8]

( آیا برای هدایت آنان كافی نیست كه بسیاری از نسلهای پیشین را هلاك نمودیم. و اینها در مسكنهای آنان راه می روند؟ مسلماً در این امر، نشانه های روشنی برای خردمندان است.)

3- پند و اندرز برای مؤمنان

سرگذشتها و تاریخ های بیان شده در قرآن را نباید سرسری شمرد و یا به عنوان یك سرگرمی از آن برای شنوندگان استفاده كرد چرا كه مجموعه‌ای است از بهترین درسهای زندگی در تمام زمینه‌ها و راهگشایی است برای همه انسانهای «امروز» و «فردا».^[9]

بعضی از آیات سیر انسان را به عبرت گرفتن از اقوامی دعوت می كنندكه دارای توان و نیروی زیادی بودند ولی با این حال به خاطر كفرشان خداوند آنها را هلاك كرد: « اولم یسیروا فی الأرضِ فَیَنظُروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم كانوا أشدَّ مِنهُم قُوَّةً و أثاروا الْأرضَ و عَمَروها »^[10]

كه این آیات علاوه بر كسب عبرت برای مومنان می تواند جنبه پند و موعظه داشته باشد چرا كه خداوند می فرماید: « و كُلّاً نَقُصُّ عَلَیكَ مِن اَنباءِ الرُّسُلِ ما نُثَّبتُ بِه فؤادكَ و جاءَكَ فی هذِهِ الحقُّ و موعظةٌ و ذِكری للمؤمنینَ»^[11]

 ( ما از هر یك از سرگذشتهای انبیا برای تو بازگو كردیم، تا به وسیله آن قلبت را آرامش بخشیم و در این برای تو حق، و برای مومنان موعظه و تذكر آمده است. )

4- آیینه عبرت

عبرت گرفتن از زندگی دیگران از تجربه های شخصی مهمتر و پرارزشتر است، زیرا در این تجربه ها باید انسان زیانهایی متحمل شود تا مسائلی بیاموزد ولی در عبرت گرفتن از زندگی و تجارب دیگران انسان بی آنكه متحمل سوخت و زیانی شود ، توشه گرانبهایی می اندوزد.

دستور قرآن كریم در زمینه «سیر در الارض» منطبق بر كاملترین شیوه هایی است كه امروزه بشر برای مطالعات خود به دست آورده است و آن اینكه پس از فراگرفتن مسایل در كتابها دست شاگردان را می گیرند و به سیر در ارض و مطالعة شواهد عینی آنچه خوانده اند می برند.^[12]

سرگذشت انسانها همانگونه كه در آیات سیر مورد تأكید واقع شده اند، (فانظروا كیف كان عاقِبةُ المُكذّبیِن)^[13] آیینه ای است كه می توان عوامل پیروزی و شكست، كامیابی و ناكامی، خوشبختی و بدبختی سربلندی و ذلت و خلاصه آنچه در زندگی انسان ارزش دارد و آنچه بی ارزش است، در آن دید، آیینه ای كه عصاره تمام تجربیات اقوام پیشین و رهبران بزرگ در آن به چشم می خورد و مشاهدة آن عمر كوتاه مدت هرانسان را به اندازه عمر تمام بشریت طولانی می كند.

ولی تنها اولوالالباب و صاحبان مغز واندیشه هستند كه توانایی مشاهده این نقوش عبرت را بر صفحه این آیینه عجیب دارند.^[14]

كه : ( لَقَدْ كانَ فی قَصَصِهِم عبرةٌ لِاُولیِ الالبابِ)^[15]

 

 

 

 

 

ب – مخاطبان سیر در قرآن كریم

خطاب در بیشتر آیات سیر به معنی عام آن است و در بعضی آیات به مشركان، كافران، ظالمان نسبت داده شده است. ولی از آنجا كه قرآن كتاب هدایت برای همة افراد بشر در همة زمانها و مكانهاست خطاب سیر در این آیات جنبة عام دارد. و منافاتی هم ندارد كه در زمان نزول آن خاص قوم پیامبر صلی الله علیه و آله مدنظر بوده یا مشركان و …

همانطور كه قبلاً بیان شد در سیزده آیه از قران كریم به طور صریح به مساله سیر اشاره شده است در این بخش برآنیم به بررسی مخاطبان این آیات از دیدگاه بعضی از مفسران بپردازیم.

1- «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسیروا فی الأرضِ فَانظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِبینَ»^[16]

( پیش از شما سنتهایی وجود داشت هر قوم طبق اعمال و صفات خود سرنوشتهایی داشتند كه همانند آنرا شما نیز دارید ) سپس در روی زمین گردش كنید و ببینید سرانجام تكذیب كنندگان ( آیات خدا ) چگونه بود.)

الف ) تفسیر نمونه خطاب در این آیات را متوجه مسلمانان می داند و می گوید : قرآن مجید به مسلمانان دستور می دهد : « بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهای گذشته و زمامداران و فراعنة گردنكش و جبار دقت كنید و بنگرید پایان كار آنها كه كافر شدند و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند چگونه بود و سرانجام كار آنها به كجا رسید.»^[17]

ب ) علامه خطاب در كلمه (سیروا) را عام گرفته و چنین می گوید :«‌سنن جمع سنه و به معنای طریقه است كه جامعه در آن سیر می كند و امر به گردش در زمین و دیدن آثار پیشینیان ، از ملتهای گذشته و پادشاهان و فراعنة گردنكش به جهت عبرتی است كه در دیدن آثار آنان وجود دارد.»^[18]

ج ) صاحب مجمع البیان نیز خطاب در این آیه را عام دانسته است.^[19]

 2- « قُل سیروا فی الأرضِ ثُمَّ انظُرُوا كَیفَ كانَ عاقِبةُ المُكذّبینَ»^[20]

( بگو روی زمین گردش كنید، سپس بنگرید سرانجام آنها كه آیات الهی را تكذیب می كردند چه شد؟)

الف) تفسیر نمونه خطاب این آیه را افراد لجوج و خودخواه می داند و می گوید : «(قرآن) به پیامبر (ص) دستور می دهد كه به آنها سفارش كند، در زمین به سیر و سیاحت بپردازند و عواقب كسانی كه حقایق را تكذیب كردند با چشم خود ببینند شاید بیدار شوند.» ^[21]

ب) طبرسی در مجمع نیز خطاب در این آیه را امت پیامبر صلی الله علیه و آله می داند.^[22]

ج) علامه ( با توجه به ترجمه) خطاب را عام گرفته است.^[23]

3- «… اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَیَنظُروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الّذینَ مِن قَبلِهم…»^[24]

( آیا در زمین سیرنكردند تا ببینند عاقبت كسانی كه پیش از آنها بودند چه شد؟!)

الف ) تفسیر نمونه : مخاطب آیه را مخالفان دعوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته و می گوید : « برای اینكه اینها بدانند سرانجام مخالفت هایشان با دعوت تو كه دعوت به سوی توحید است چه خواهد بود، خوبست بروند و آثار پیشینیان را بنگرند.»^[25]

ب) المیزان : علامه می گوید : جمله ( افلم یسیروا فی الارض) امت پیغمبر را انذار می كند. یعنی همان انذاری كه امتهای گذشته را با آن انذار نمود، آنان نشنیدند و در نتیجه وزرُوبال كار خود را چشیدند.^[26]

ج ) مجمع ، خطاب آیه را به مشركان زمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته است.^[27]

4- (…فَسیروا فِی الْأرضِ فانْظُروا كیفَ كانَ عاقِبَةُ المُكذّبینَ»^[28]

( …پس در روی زمین بگردید و ببینید عاقب تكذیب كنندگان چگونه بود.)

الف ) نمونه خطاب در آیه را عام و یك دستور عمومی برای بیدار كردن گمراهان و تقویت روحیة هدایت یافتگان بیان كرده است.^[29]

ب ) المیزان می گوید: از ظاهر سیاق بر می آید كه خطاب در كلمه «سیروا = سیر كنید» به كسانی است كه شركت ورزیده و می گفتند « اگر خدا می خواست چیزی غیر از او نمی پرستیدیم» و التفات از غیب به خطاب به ایشان برای بهتر تأثیر كردن سخن و تثبیت كلام و اتمام حجت بوده است.^[30]

ج ) مجمع خطاب را عام می داند.^[31]

5- «اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَتكونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعقلِونَ‌بِها اَوْ ءاذانٌ یَسْمعونَ بِها فإنّها لا تَعمی الْابصارُ و لكن تعمیَ القُلوبُ الَّتی فِی الصُّدورِ»^[32]

( آیا آنان در زمین سیر نكردند تا دلهایی داشته باشند كه حقیقت را با آن درك كنند یا گوش هایی كه با آن بشنوند؟ چرا كه چشمهای ظاهر، نابینا نمی شود، بلكه دلهایی كه در سینه‌هاست كور می شود.»

الف ) نمونه : خطاب به ظالمان است. از آنجا كه در آیات گذشته سخن از اقوام ظالم وستمگری بود كه خداوند آنها را به كیفر اعمالشان رسانید و شهر و دیارشان را ویران ساخت. در این آیه به عنوان تأكید روی این مساله می گوید:

(آیا آنها در زمین سیر نكردند…) ^[33]

ب) المیزان : خطاب به مردم است : «‌در این آیه مردم را ودار می كند به اینكه از سرگذشت این قراء و شهرها كه هلاك و ویران شدند و از این آثار معطله و قصور مشیده كه امت های گذشته از خود به یادگار گذاشته اند عبرت گیرند.»^[34]

ج ) مجمع خطاب را قوم حضرت محمد صلی الله علیه و آله می داند.^[35]

6-«قُل سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا كیفَ كانَ عاقبةُ المُجرِمینَ»^[36]

( بگو : در روی زمین سیر كنید و ببینید عاقبت كار مجرمان به كجا رسید!)

الف ) نمونه، خطاب را متوجه كفار می داند و می گوید :« در آیات گذشته سخن از انكار معاد از سوی كفار متعصب بود كه با سخریه و استهزاء رستاخیز را تكذیب می كردند از آنجا كه بحث منطقی با چنین قوم لجوجی بیهوده بوده است بعلاوه دلایل فراوانی برای معاد در آیات دیگر قرآن اقامه شده، دلایلی كه حتی در زندگی روزمره در جهان گیاهان ، در عالم جنین و مانند آن مشاهده می شود، لذا در آیات مورد بحث به جای اینكه دلیلی برای آنها ذكر كند آنها را به مجازاتهای الهی  كه در پیش دارند تهدید وانذار می كند.»^[37]

ب ) المیزان : خطاب روی مشركین است. « در این جمله خدایتعالی دستور می دهد تا مشكرین را در برابر انكار بعثت، تهدید و انذار كند و دستور شان دهد كه در زمین سیر كنید و عاقبت مجرمینی كه انبیاء را تكذیب كردند و انذار آنان از روز قیامت را به هیچ گرفتند، ببینند، چون نظر و تفكر در عاقبت امر ایشان، آنطور كه خانه های خرابشان و آبادیهای ویران و خالیشان دلالت می كند برای صاحبان بصیرتی كه بخواهد عبرت بگیرد كافی است.^[38]

ج) مجمع خطاب را متوجه كافران می داند.^[39]

7- « قل سیروا فِی الارضِ فَانظُروا كیفَ بَدَأ الخَلقَ‌ ثُمَّ اللهُ یُنشیءُ النَّشاةَ الآخِرةَ اِنّ اللهَ علی كلِّ شیءٍ قَدیرٌ»^[40]

( بگو : « در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز كرده است؟» سپس خداوند جهان آخرت را ایجاد می كند، یقیناً خدا بر هر چیز توانا است.)

الف ) نمونه : خطاب آیه به مردم است و مردم را به سیر آفاقی در مساله معاد دعوت می كند. در حالیكه آیه قبل بیشتر جنبة سیر انفسی داشت.

می فرماید : « بگو بروید و در روی زمین سیر كنید انواع موجودات زنده را ببینید، اقوام و جمعیتهای گوناگون را با ویژگی‌هایشان ملاحظه كنید و بنگرید خداوند آفرینش نخستین آنها را چگونه ایجاد كرده است پس همان خداوندی كه قدرت بر ایجاد این همه موجودات رنگارنگ و اقوام مختلف دارد، نشاه آخرت را ایجاد می كند چرا كه او با خلقت نخستین، قدرتش را بر همگان ثابت كرده است. و خداوند بر هر چیزی قادر و توانا است.»^[41]

ب ) المیزان : مخاطب این آیه مشركین هستند وبه رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور می دهد با آنها اتمام حجت كند و به سیر در زمین ارشادشان نماید تا بفهمند كیفیت آغاز خلقت و ایجاد ایشان با اختلافی كه در طبیعتهای خود دارند وتفاوتی كه در رنگها و اشكالشان هست، چگونه بوده و چگونه خدا آنها را بدون الگو ونقشه قبلی و بدون حساب و عددی معین و یا نیرویی مثل هم آ‏فریده، این طرز فكر دلیل قاطعی است بر اینكه قدرت او حساب واندازه ندارد وقتی چنین است نشاه آخرت را هم مانند نشاه اول خلق می كند.^[42]

ج ) مجمع البیان : خطاب آیه را بت پرستان می داند و در ترجمه می گوید : « بگو ای محمد! به این بت پرستان بگردید در روی زمین ( و به مناطق آن مسافرت كنید) تا بنگرید چگونه خداوند آفرینش جهان را پدید آورد و آثار پیشینیان خود را بجوئید كه (براثر گناه و نافرمانی) كارشان به كجا كشید تا عبرتی شده و برخداوند ایمان آورید.»^[43]

8- «‌اَوَلَمْ یسیروا فِی الأرضِ فَیَنظُروا كیفَ كانَ عاقبةُ الذینَ مِن قَبلهِمِ كانوا أشدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً و أثاروا الارضَ وَ عَمَروهآ اَكثَرَ مِمَّا عَمَروها …»^[44]

(آیا در زمین گردش نكردند تا ببینند عاقبت كسانی كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟ آنها نیرومندتر از اینان بودند و زمین را بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد كردند…»

 

الف ) نمونه : خطاب آیه مشركان و دنیا پرستان هستند.^[45]

 ب) المیزان : بعد از آنكه فرمود بسیاری از مردم به معاد كافرند و چون با كفر به معاد این حق لغو می شود: لذا دنبالة آن سرگذشت امت های كافر گذشته را خاطر نشان ساخت، باشد كه از شنیدن، آن عبرت گرفته و از كفر دست بردارند.^[46]

ج) مجمع البیان: خطاب وهشداری است به منكران معاد.^[47]

9- «قُل سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الذینَ مِنْ قَبلُ كانَ أكثَرُهم مشرِكینَ»^[48]

( بگو : «در زمین سیر كنید و بنگرید عاقبت كسانی كه قبل از شما بودند چگونه بود ! بیشتر آنها مشرك بودند»)

الف ) نمونه : خطاب در آیه مردم هستند : برای اینكه مردم شواهد زنده ای را در مساله ظهور در زمین به خاطر گناه انسانها با چشم خود ببینند دستور « سیر در ارض» را می‌دهد.^[49]

ب) المیزان : علامه نیز خطاب را به مردم می داند و می گوید : « در این آیه شریفه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را مامور می كند به اینكه به مردم دستور دهد در زمین سیر كنند وسرانجام و آثار باقیمانده اقوام گذشته را ببینند كه چگونه خانه هایشان خراب گشته و آثارشان محو شد و تا آخرین نفر منقرض شدند و نسلشان قطع گشت و دچار انواع گرفتاریها و بلاها شدند، به خاطر اینكه بیشتر شان مشرك بودند پس خداوند جزای بعض كرده‌هایشان را به ایشان چشانید، تا شاید عبرت گیرندگان عبرت گیرند و در نتیجه به سوی توحید برگردند.» ^[50]

ج ) مجمع نیز خطاب را در این آیه عام دانسته است و همچنین می گوید : از اینكه (سیروا) به لفظ امر استعمال شده از باب عظمت مطلب است نه آنكه در واقع امر باشد.^[51]

10- « اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ‌ فَینظُروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الذّینِ من قَبلهِمِ‌و كانوا أشَدَّ مِنهُم قوَّةً»^[52]

( آیا آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت كسانی كه پیش از آنها بودند چگونه بود؟!‌همانها كه ازاینان قویتر بودند. )

الف : نمونه، خطاب آیه را گروه مشرك و مجرم می داند : «‌گروه مشرك و مجرم را به پیگیری آثار گذشتگان وسرنوشتی كه به آن گرفتار شدند دعوت می كند تا آنچه را از تاریخ دربارة آنها شنیده‌اند با چشم در سرزمین های متعلق به آنها و در لابه لای آثارشان ببینند. تا بیان به عیان تبدیل گردد.»^[53]

ب ) المیزان: خطاب آیه مشركین مكه هستند : « این آیه شریفه برای سنت جاری در امت های گذشته ، شاهد می آورد و می فرماید كه : امتهای گذشته با این كه از مشركین مكه قوی تر بودند ، با این حال خداوند آنها را به كیفر مكر و تكذیبشان بگرفت، این آیه تتمه بیان است تا مشركین مكه را بیشتر انذار و تخویف كرده باشد.»^[54]

 ج ) مجمع : صاحب مجمع نیز خطاب دراین آیه را كفار می داند و می گوید: «اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ »یعنی : آیا این كفاریكه انكار هلاك شدن امتهای گذشته را كردند در روی زمین سیر و گردش نمی كنند. سپس ببینید چگونه خدا هلاك و نابود نمود تكذیب كنندگان قبل از ایشان مانند قوم لوط و عاد و ثمود را پس عبرت و پند بگیرید بسبب ایشان^[55]

11- «اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَینظُروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الّذین كانوا مِن قَبْلِهِم كانوا هُم اَشَدَّ مِنهُم قوةً وءاثاراً فی الأرضِ فَأخَذَهُمُ الله بِذُنوبِهِم وما كان لَهُمْ مِنَ اللهِ منِ واقٍ»^[56]

( آیا آنها روی زمین سیر نگردند تا ببنید عاقبت كسانی كه پیش از آنان بودند چگونه بود؟ آنها در قدرت و ایجاد آثار مهم در زمین از اینها برتر بودند. ولی خداوند ایشان را به گناهانشان گرفت و در برابر عذاب او مدافعی نداشتند.»

الف ) نمونه، خطاب را روی مردم دانسته و می گوید: ( مردم را به مطالعة حالات پیشینیان و از جمله وضع فرعون و فرعونیان دعوت می كند.) و در ادامه وضع فرعونیان را چنین شرح می دهد: آنچنان حكومت قوی و لشكر عظیم و تمدن مادی درخشان داشتند كه زندگی مشركان مكه در برابر آنها بازیچه‌ای بیش نیست. و تعبیر به «اَشَدَّ منهم قُوةً» هم قدرت سیاسی و نظامی آنها را بازگو می كند و هم قدرت اقتصادی و احیاناً قدرت علمی را. و تعبیر به « آثارا فی الارض» ممكن است1- اشاره به پیشرفت عظیم كشاورزی آنها باشد با توجه به (روم /9) 2- اشاره به ساختمانها و بناهای محكمی كه بعضی از اقوام پیشین در دل كوهها و در میان دشتها بنا می كردند با توجه به (شعراء/ 128 و129).^[57]

ب ) المیزان ، خطاب را به مردم می داند و معنای آیه را چنین بیان می كند: « چرا این مردمی كه ما پیامبر به سویشان گسیل داشتیم به سیر در زمین نمی پردازند تا به نظر تفكر و عبرت گیری بنگرند كه عاقبت مردمی كه قبل از ایشان می زیسته اند چگونه بود و…»^[58]

ج ) مجمع ، خطاب را به كافران می داند و می گوید :« خداوند كافران را به نظر كردن متنبه ساخته و فرموده است : ( اولم یسیروا فی الارض (…»^[59]

12- «اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَیَنظروا كیفَ‌كان عاقِبةُ‌ الّذینَ من قَبلِهِم كانوا أكثَرَ مِنْهُم و أشدَّ قُوَّةً و ءاثاراً فِی الأرضِ فَمآ اَغنی عَنهم ما كانوا یَكسِبونَ»^[60]

(آیا روی زمین سیر نكردند تا ببینند عاقبت كسانی كه پیش از آنها بودند چه شد؟! همانها كه نفراتشان از اینها بیشتر ونیرو و آثارشان در زمین فزونتر بود، اما هرگز آنچه را بدست می آوردند نتوانست آنها را بی نیاز سازد.)

الف ) نمونه ، مورد خطاب آیه را افراد لجوج و كافران مستكبر می داند كه آیه با تهدیدهای شدید و توأم با استدلال و منطق پایان كار آنها را به وضوح بیان می كند.^[61]

ب ) المیزان ، مورد خطاب آیه را مشركین می داند و می گوید : «این آیة شریفه مشركین را ملامت می كند و آنان را به سرگذشت امتهای سابق و سنت قضای الهی كه در آن امت‌ها جریان داشت توجه می دهد.»^[62]

ج ) مجمع البیان،با توجه به آیه قبل ( وَ یُریكُم آیاتِهِ فَأیَّ ءایاتِ اللهِ تُنكِرونَ)^[63]

مورد خطاب در آیه را كافران می داند.^[64]

13- أفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَینظروا كیفَ كانَ عاقِبةُ الّذینَ من قَبلِهِم دَمَّرَ اللهُ عَلَیهِم و للكافرینَ أمثالُها»^[65]

(آیا در زمین سیر نكردند تا ببینند عاقبت كسانی كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟ خداوند آنها را هلاك كرد و برای كافران امثال این مجازاتها خواهد بود.)

الف) نمونه : مورد خطاب در آیه را ظالمان می داند و می گوید : « از آنجا كه قرآن مجید در بسیاری از موارد نمونه های حسی را به ظالمان سركش ارائه می دهد در اینجا نیز آنها را به مطالعة احوال اقوام گذشته دعوت كرده می فرماید: (آیا آنها سیر در زمین نكردند(…»^[66]

ب ) المیزان : خطاب آیه را به كفار عهد رسول الله صلی الله علیه و آله می داند و می گوید : معنای آیه اینست كه «‌ای محمد ! آنها كه به تو كفر می ورزند امثال این عقوبتها و یا عاقبت ها را دارند»^[67]

ج ) مجمع البیان نیز مورد خطاب آیه را كفار می داند.^[68]

نتیجه

به طور كلی می توان گفت، خطاب در آیات سیر دو گونه است یك دسته به صورت امر (قل سیروا)^[69] به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور می دهد كه همه انسانها را به سیر و مشاهده احوال گذشتگان فراخوان، ودسته دیگر به صورت پرسش (افلم یسیروا/ اولم یسیروا)^[70] ، علاوه بر عامه مردم ، بیشترین خطابشان روی مشركان و كافران و ظالمان است، كه با توجه به اینكه آنها عاقبت مكذبان را مشاهده می كنند باز هم راه كفر و عصیان را در پیش گرفته و خود را به هلاكت
می اندازند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم

 

اهداف ومصادیق سیر وسیاحت

 

مقدمه

در فصل گذشته  در باب اهمیت و ضرورت سیر وهمچنین مخاطبان سیر مطالبی بیان شد. دانستیم سیر می‌تواند عامل هدایت، خداشناسی، كسب عبرت وتجربه و نیز پند و اندرز برای مومنان باشد. و درباره مخاطبان سیر به این نتیجه رسیدیم كه تمامی آیات سیر عام بوده و همه مردم را به سیر و تفكر در چگونگی سرانجام تكذیب كنندگان آیات الهی تشویق می‌كند، پس با توجه به این آیات وظیفه تمامی انسانها است كه برای كسب معرفت وتشخیص راه از بی راهه به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان و مشاهده آیات الهی بپردازند تاشاید رستگار شوند. سیر در ارض می‌تواند به دو گونه صورت پذیرد یكی حركت جسمانی در روی زمین و مشاهده موجودات و آثار مختلف آنها و دیگر حركت فكری و مطالعه درباره این موجودات جهان[71]‌ و برای هر یك از این دو گونه سیر اهدافی متصور است. از جمله  اهدافی كه در این فصل بدانها پرداخته شده مشاهده آیات الهی در مصنوعات ومخلوقات به منظور عبرت گرفتن و كسب معرفت، عبرت از اقوام وملل گذشته، كسب علم،‌ جهاد وهجرت می‌باشد.

بدیهی است برای سیر اهداف زیادی می‌توان نام برد كه این تحقیق گنجایش پرداختن به همگی آنها را ندارد.

 

 

 

 

 

 

 

1-مشاهده آیات و نشانه‌های الهی درمخلوقات و مصنوعات

قدرت لایزال خداوندی در جای جای این جهان به صور مختلف خودنمایی كرده و توجه افكار جزم اندیش را به خود معطوف داشته است.

یكی از راههای پی بردن به قدرت الهی مشاهده آیات ونشانه‌های خداوند از طریق سیر وسیاحت است همانطور كه قبلا بیان شد، سیر به دو گونه جسمی و فكری قابل انجام است كه از هر دو گونه سیر می‌توان برای رسیدن به این اهداف بهره برد.

از جمله مصادیق سیر جسمی وفكری به ترتیب سیر در آفاق و انفس است. تشویق به این سیرها در این آیه از قرآن كریم به خوبی مشهود است كه می‌فرماید: «و فِی الأرضِ آیاتٌ لِلموقِنین و فی أنفُسِكم أفلا تُبصرونَ» «و در روی  زمین آیاتی برای جویندگان یقین است و در وجود خود شما آیا نمی‌بینید؟!»[72]

در این قسمت به طور اختصار به سیر در آفاق و بعضی از نمونه‌های آن پرداخته شده است.

الف: سیر آفاقی

«جهان طبیعت كه عالم آفاق است مورد توجه قرآن می‌باشد وخداوند نشانه‌های وجود خود را در آن قرار داده است تا انسانها با مشاهده آن پی به عظمت جهان آفرین ببرند.»[73]

آیات آفاقی انسانها را به مشاهده آیات و نشانه‌های خداوند در زمین دعوت می‌كنند. از آنجایی كه این آیات قابل شمارش نیستند فقط به تعدادی از آنها اشاره‌ای گذرا شده است.

 

- سیر و مشاهده آسمانها و زمین

خداوند در قرآن كریم توجه انسانها را به آسمانها و زیباییهای آن و چگونگی خلقت كرات آسمانی ومخصوصا توجه انسانها را به عدم وجود ناموزونی‌ها در آسمان معطوف می‌كند كه هم زیباست و هم محكم و منظم وهم خالی از عیب ونقص و می‌فرماید: «اَفَلَم یَنْظُروا الِی السَّماءِ فَوْقَهُم كیفَ بَنَیناها و زَیَّنّاها وَ مالَها مِنْ فُروج»[74] «آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نكردند كه چگونه آن را بنا كردیم و چگونه آن را زینت بخشیده‌ایم و هیچ شكافی و شكستگی در آن نیست.؟»

همچنین در جای دیگر برای بیداری دلها وپیمودن راه توحید وخداشناسی همه انسانها را به مشاهده نظام آسمانها و زمین و مخلوقات پروردگار فراخوانده می‌فرماید: «اَوَلَم یَنْظُروا فِی مَلكوتِ السمواتِ ولأرضِ ما خَلَقَ اللهُ من شَیءٍ»[75]

یكی از مسایلی كه درمشاهده آسمانها توجه انسان را به خود جلب می‌كند، ستارگان هستند. ستارگان در آسمان و طرز قرارگرفتن  آنها برای انسان دنیای پر رمز ورازی تشكیل داده است.

انسانها از دیرباز علاقمند بوده اند اطلاعات بیشری پیرامون ستارگان و آسمان بدانند، از همین جا بود كه علومی در این زمینه پدید آمد مانند علم نجوم.

اگر به آسمان وستارگان دقت كنیم  می‌بینیم ستارگان با نظم خاصی در آسمان پراكنده شده‌اند. آیا این نظم دلیل وهدفی داشته است؟

یكی از دلایل این نظم و هماهنگی را می‌توان از این آیه قرآن كریم بدست آورد كه می‌فرماید: «وَعلاماتِ وَ بالنَّجمِ هُم یَهْتَدون»[76]‌. «و به وسیله ستارگان مردم هدایت می‌شوند»

از این آیه چنین نتیجه گرفته می‌شود كه ستارگان وسیله‌ای برای شناختن و پیدا كردن راهها در شب هستند. شخص مسافر نیازمند علامت و نشانه ای است كه بتواند به وسیله آن راه را پیدا كند و به سیر خود ادامه دهد. ستارگان در شب وقتی كه علامت دیگری برای پیدا كردن راه یافت نمی‌شود وسیله مناسبی برای تشخیص مسیر می‌باشند حال این مسافر هر كجای زمین كه باشد فرقی نمی‌كند چون با دانستن موقعیت  خود نسبت به ستارگان می‌تواند راه را پیدا كند.

- سیر آفاقی برای مشاهده صنع الهی

سیر مشاهده مخلوقات خداوند ما را  به اعتراف به عظمت و قدرت خداوند و خشوع در برابر او وامی‌دارد. و تفكر در این باره می‌تواند یكی از درهای رسیدن به معرفت الی الله باشد.

از آنجا كه تمامی مخلوقات خداوند دارای پیچیدگی‌های خاص خود هستند، و درباره هر كدام می‌توان هزاران جلد كتاب نوشت، ما در این قسمت به مواردی چند كه در قرآن كریم به آنها اشاره شده است می‌پردازیم.

الف: توجه به خلقت شتر:

از جمله مخلوقاتی كه خداوند با اشاره روشن و صریح انسان را دعوت به مشاهده تفكر درباره خلقت آن می كند. شتر است،‌ چه رازو رمزهایی در خلقت این جانور وجود دارد كه خداوند اینگونه خطاب به انسانها می فرماید: «اَفَلا یَنظُرونَ اِلی الْاِبِلِ كَیفَ خُلِقَت»[77] 

«آیا به شتر نمی‌نگرند كه چگونه آفریده شده است.» علامه دراین باره می‌گوید: این آیه منكرین ربوبیت خدایتعالی را نخست دعوت می كند به اینكه در كیفیت خلقت شتر نظر و دقت كنند كه چگونه خلق شده وخدایتعالی آنرا چگونه از زمینی مرده و فاقد حیات و بی‌شعور به این صورت عجیب درآورده، صورتی كه نه تنها خودش عجیب است بلكه اعضا و قوا و افعالش نیز عجیب است و این هیكل درشت را مسخر انسان ها كرده… . و انسان ‌ها از سواری و باركشی و گوشت و شیر و پوست و كركش و حتی از بولش و پشكلش استفاده می‌كنند، آیا هیچ انسان عاقلی به خود اجازه می‌دهد كه احتمال معقول بدهد كه شتر و این فوایدش به خودی خود پدید آمده باشد و در خلقت او برای انسان هیچ غرضی در كار نبوده و انسان هیچ مسئولیتی در برابر آن وسایر نعمتها ندارد؟ و اگر در بین همه تدابیر الهی و نعمت‌هایش خصوص تدبیر در خلقت شتر را ذكر كرده از این جهت است كه سوره مورد بحث (غاشیه) در مكه نازل شده و جزء‌اولین سوره‌هایی است كه به گوش مردم عرب می‌خورد و در مكه در آن ایام داشتن شتر از اركان زندگیشان بوده.[78]

در تفسیر نمونه هفت ویژگی برای این حیوان ذكر شده است.[79]

1-   از شتر هم برای باربری استفاده می‌شود و هم شیر و گوشتش قابل استفاده است.

2-   از مقاومترین حیوانات اهلی است و با وجود بار سنگین با یك حركت به روی پای خود می‌ایستد.

3-   روزهای متوالی تشنگی را تحمل می‌كند  و در مقابل گرسنگی بسیار مقاوم است.

4-   مسافت‌های طولانی  و صعب العبور را طی می‌كند و به این حیوان «كشتی بیابان » گویند.

5-   هر گونه خار و خاشاكی را می‌خورد.

6-   به خاطر پلكها وگوشها وبینی خاصی كه دارد می تواند در طوفان‌های بیابان به حركت خود ادامه دهد.

7-   با وجود قدرت از رامترین حیوانات است.

در مجمع البیان آمده: «از حسن سوال از این آیه شد و به او گفتند : فیل كه بزرگتر از شتر است در شگفتی،‌چرا خداوند نفرمود:‌ «افلا ینظرون الی الفیل كیف خلقت؟ »‌

گفت: اما فیل از خاطر و ذهن عرب دور است ومعهود به آن نیست و پس از فیل خوك است كه عرب سوار بر آن نمی‌شود و گوشتش را نمی‌خورد و شیرش را نمی‌دوشد، ولی شتر از بهترین مال عرب و نفیس ترین چیزهاست و نزد ایشان هسته خرما می‌خورد و بچه می‌آورد و شیر می‌دهد، یك كودك افسار او را گرفته و با آن بزرگی جثه و هیكلش هر جا كه خواهد او را می‌برد.»[80]

با توجه به تفاسیر نقل شده دریافت می‌شود كه مثال به خلقت شتر به خاطر آشنایی و انس عرب با این حیوان است، نه اینكه دیگر مخلوقات از نظر آفرینش وخلقت  كم از شتر داشته باشند بلكه تمامی مخلوقات خداوند دارای ویژگی‌ها و ظرافت‌های منحصر به فردی هستند كه حكایت از قدرت آفریدگارشان دارد.

امام علی علیه السلام درباره پدیده های شگفت جانداران چنین می‌فرماید: «خداوند پدیده‌های شگفتی از جانداران حركت كننده و بی‌جان وبرخی ساكن و آرام،‌ بعضی حركت كننده و بی‌قرار، آفریده است و شواهد و نمونه‌هایی از لطائف صنعت گری و قدرت عظیم خویش به پا داشته چندان كه تمام اندیشه‌ها را به اعتراف واداشته و سر به فرمان او نهاده اند.»[81]

ب: زنبور عسل

در مبحث قبل از شتر این حیوان بزرگ جثه عالم خلقت صحبت به میان آمد واكنون از زنبور عسل این جانور كوچك و پر رمز و راز بحث خواهد شد.

این حشره كوچك با نظمی كه در زندگی خود دارد، یكی از نشانه‌های اعجاب آور خالق هستی، خداوند متعال است. و اگر بشر چشم حق بین خود را باز كرده با دیدی باز به حیات و نوع زندگی این جانور كوچك نگاه كند به معرفت حقیقی خواهد رسید.

خداوند متعال درآیاتی چند انسانها را به مطالعه درمورد زندگی این مخلوق عجیب دعوت می كند و می فرماید:‌ «و اَوْحی إلی رَبِّكَ إلَی النَّحلِ اَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً و مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعرِشونَ ثُمَّ كُلی مِن كُلِّ الثَّمراتِ فَاسلُكی سُبُلَ رَبِّكَ ذُلُلًا یَخرجُ مِن بطونِها شرابٌ مختلفٌ الوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فی ذلك لایةً لقومٍ یَتَفكَّرونَ»[82]

«و پروردگار تو به زنبور عسل «وحی» نمود كه «از كوهها و درختان و داربستهایی كه می‌سازند خانه‌هایی برگزین پس از تمام ثمرات بخور وراه‌هایی را كه پروردگارت برای تو تعیین كرده است به راحتی بپیما.»‌ از درون شكم آنها نوشیدنی بارنگهای مختلف خارج می‌شود كه در آن شفا برای مردم است به یقین در این امر نشانه روشنی است برای جمعیتی كه می‌اندیشد»

وحی در این آیات به معنی غریزه ای است كه خداوند در جانداران مختلف آفریده است. [83]

در اینجا باید بگوییم غریزه‌ای كه قرآن از آن به عنوان وحی یاد كرده فقط مربوط به زنبور عسل نیست واینكه چرا در قرآن فقط در مورد این حیوان به كار برده تفسیر نمونه چنین پاسخ می دهد: «امروز كه زندگی زنبوران عسل دقیقا از طرف دانشمندان مورد بررسی عمیق قرار گرفته، ثابت شده كه این حشره شگفت انگیز آنچنان تمدن و زندگی اجتماعی شگفت انگیزی دارد كه از جهات زیادی بر تمدن انسان وزندگی اجتماعی او پیشی گرفته است… قرآن به طرز اعجاب آمیزی با كلمه «وحی»‌به این موضوع اشاره كرده است تااین واقعیت را روشن ‌سازد كه زندگی زنبوران عسل را هرگز نباید با انعام و چهارپایان و مانند آنها مقایسه كرد، و شاید همین انگیزه ای شود به درون جهان اسرار آمیز این حشرة عجیب گام بگذاریم و به عظمت و قدرت آفریدگارش آشنا شویم و این است  رمز دگرگون شدن لحن كلام در این آیه نسبت به آیات گذشته.»[84]

زنبور عسل حیوان متمدن

صاحب المیزان درباره زندگی مورچه و زنبور عسل چنین می گوید: «زیست شناسان در بسیاری  از حیوانات مانند مورچه و زنبور عسل و موریانه آثار عجیبی از تمدن و نازك كاریهای ظریفی در صنعت و لطائفی در طرز اداره مملكت برخورده اند كه هرگز نظایرآن جز در بعضی از ملل متمدن دیده نشده است. قرآن كریم هم در امثال آیه:‌ «وَ فِی خَلقِكُم وَمایَبُثُّ مِن دابَّةٍ آیاتٌ لقومٍ یومنون»[85]

-         و در خلقت شما وسایر جنبندگان پراكنده آیاتی است برای مردم كه یقین می‌كنند مردم مرا به شناختن عموم حیوانات و تفكر در كیفیت خلقت آنها وكارهایی كه می كنند ترغیب نموده  و در آیات دیگری به عبرت گرفتن از خصوص بعضی از آنها مانند چهارپایان و پرندگان و مورچگان و زنبور عسل دعوت كرده است.»[86]

زنبور عسل و تولید نسل

علاوه بر اعجاب آور بودن تمدن وزندگی زنبور عسل خود عسل نیز از مراحل  ساخته شدن و شفا بخش بودن وتنوع رنگ بسیار قابل توجه وتامل است.

و اما درمورد تولید نسل در زنبوران عسل كرسی موریسن دركتاب راز آفرینش انسان اینگونه می گوید: «عمل تولید نسل زنبوران مستلزم سازمان مخصوص و مرتبی است كه از جمله حجره‌های مخصوص و تخم های مخصوص لازم دارد و اثرات شگفت تغییر غذا نیز در آن موثر است. برای این كار زنبوران باید حس پیش بینی و تشخیص داشته باشند. وبتوانند اطلاعات وسیعی را كه درباره غذا واثرات آن دارند بموقع اجرا بگذارند. این تشكیلات و این اطلاعات مخصوصا برای دوام و  بقای زندگی اجتماعی لازم است و وسعت اطلاعات و مهارت زنبوران در این مورد مسلماً بعد از آغاز زندگی اجتماعی آنها پیدا شده و تكامل یافته است والا هیچیك  از این اموز ملازم  با زندگی انفرادی زنبوران و شرط بقای فردی آنها نیست. با این توضیحات می‌بینیم كه زنبور عسل در مورد تجربه راجع به غذا، اطلاع از اثرات تغییر آن، در بعضی از موارد از انسان پیشی گرفته است.[87]»

-         ساختمان جسمانی زنبور عسل

علاوه بر زندگی وافعال زنبور عسل ساختمان وجودی این حیوان شگفت انگیز و در خور تامل و دقت است . دانشمندان در این باره چنین می‌گویند كه «چشم زنبور عسل از دو هزار و پانصد صفحه كوچك تشكیل شده كه با یكدیگر زاویه دو تا سه درجه را تشكیل می‌دهند این چشمها قادرند هنگامی كه ابرها جلو خورشید را گرفته اند از محل آن اطلاع حاصل كنند و این از طریق شعاعهای ماوراء‌ بنفش است كه روی چشم آنها اثر می‌گذارد.

زبان زنبور عسل و مشاره آنها با یكدیگر نیز از حقایق علمی است كه در سالهای اخیر كشف شده.[88]

ب: سیر انفسی

آیات انفسی انسان را به تفكر درباره مراحل به وجود آمدن و پایان كار و عاقبتش دعوت می‌كند. و مرتبا از انسان می‌خواهد كه تدبر تعقل وتفكر كند:‌ «افلا یَتَدَبِّرونَ-[89] افلا تَعقِلونَ- [90]افلا تَتَفَكَّرون» [91]

سیر و تدبر در چگونگی به وجود آمدن انسان ومراحل وجودی او

«با اینكه انسان موضوع علوم مختلفی قرار گرفته و درباره هریك از جنبه های مختلف وی علم ویژه‌ای مشغول بررسی و كنجكاوی است باز هم به صورت یك موجود ناشناخته باقی مانده است. و سالیان دراز وقت لازم دارد كه دانشمندان جهان با تلاش شبانه روزی خود  معمای بزرگ عالم هستی را بگشایند و زوایای آن را روشن سازند و شاید هیچگاه نتوانند این كار را انجام دهند.[92]»

انسان وقتی به سیر می پردازد در عالم خلقت خود را یكی از هزاران  مخلوقات خداوند می‌بیند كه همچون دیگر موجودات به او اجازه زندگی داده شده است . با این تفاوت كه او حیوانی است عاقل وناطق وقابل تربیت كه می تواند سعادت و شقاوت خود را با اختیار انتخاب كند.

خداوند مراحل وجودی انسان را از آغاز تا پایان را این گونه بیان می‌كند:

فَاِنّا خَلَقناكُم مِن تُرابٍ ثمَّ مِن نُطفهٍ ثمَّ مِن عَلَقَةٍ ثمَّ مِن مُضغَةٍ مُخَلَّقةٍ وَغَیرِ مُخلَّقةٍ لِنُبَیِّن لكُم و نُقِرُّ فِی الْاَرحامِ ما نَشاءُ‌اِلی اَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخرِجُكُم طِفلاً ثمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّكُم ومِنْكُم مَن یُتَوفّی وَمِنكم مَن یُرَدُّ اِلی ارذل العُمُرِ لِكَیلا یَعلَمَ مِن بعدِ علمٍ شیئاً[93]

(ما شما را از خاك آفریدیم  سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده پس از مضغه {چیزی شبیه به گوشت جویده شده} كه بعضی دارای شكل وخلقت است وبعضی بدون شكل تابرای شما روشن سازیم . و جنین‌هایی را كه بخواهیم تا مدت معین در رحم قرار می دهیم. بعد شما را به صورت طفل بیرون می‌آوریم؛‌ سپس هدف این است  كه به حد رشد وبلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند و بعضی آن قدر عمر می‌كنند كه به بدترین مرحله زندگی می‌رسند، آنچنان كه بعد از علم و آگاهی چیزی نمی‌دانند.)

انسان در سیر انفسی به مسائل اعجاب آور و اسرارآمیزی برخورد می‌كند كه از ظرفیت فكر و ذهن او خارج است.

از جملة این مسایل تطورات جنینی، آفرینش روح وپدیده پر رمزو راز خواب استكه هنوز بعضی سوالهای مربوط به این پدیده ها پاسخ روشنی نداشته و در پس پرده ابهام قرار دارند.

 

---

جهت دریافت فایل سیر و سیاحت ازمنظر قرآن کریم لطفا آن را خریداری نمایید