دژى در دامنه البرز (مرورى بر جنبش حسن صباح)
نیمه دوم سده دوم هجرى، شرایط را براى جهت گیرى نهضت هاى انقلابى فراهم آورد. عباسیان كه در سال ۱۳۲ / ۷۵۰ توانستند به قدرت برسند موجب تحولات مهمى در جهان اسلام به ویژه در منطقه شرق شدند. پیشتر در همان اوان قدرت گیرى عباسیان قیام هایى رخ نموده بود اما با تبدیل تدریجى خلافت به نوعى امپراتورى، بستر براى شكل گیرى این نهضت ها هموارتر گشت. با رشد تجارت و صنعت در امپراتورى عباسى در اواخر قرن سوم و سرتاسر قرن چهارم هجرى، مسائل اجتماعى از اهمیتى خاص برخوردار شد و نهضت هایى كه نماینده بى نظمى و آرمان گرایى اجتماعى بودند، اهمیت بسیارى یافت. نخستین شورش هشدارآمیز، شورش زنج - بردگان سیاه - بود كه در نمكزارهاى باتلاقى بین النهرین كار مى كردند و سپس در سال ۲۷۹ / ۸۹۲ نخستین اخبار از قیام قرامطه به گوش رسید. اصطلاح قرامطه به معناى خاص كلمه به گروه هاى متمردى از اعراب و «نبطیان» اطلاق مى شد كه پس از جنگ بردگى زنج از سال ۲۶۴ / ۸۷۷ در بین النهرین سفلى براساس نوعى سیستم اشتراكى پا گرفت، این جامعه سرى با تبلیغات شدیدى كه راه انداخت پایگاه گسترده اى بین توده هاى مردم، دهقانان و پیشه وران به دست آورد. اما قرامطه در مفهوم عام خود نهضت عظیم اصلاحات اجتماعى بود كه عدالت را براساس برابرى دنبال مى كرد. این نهضت تحت نظر خاندان سلسله اسماعیلى كه در سال ۲۹۷ / ۹۱۰ خلافت فاطمى ضدعباسى را تشكیل دادند، درآمد و در جهان اسلام از قرن سوم تا ششم هجرى (نهم تا دوازدهم میلادى) تحولات مهمى را سبب شد. پس از روى كار آمدن عباسیان، دیگر فرصتى براى به دست گیرى قدرت براى شیعیان نمانده بود به ویژه اینكه در فاصله سقوط نهایى امویان و قدرت گیرى آل عباس، جعفر بن محمد (ع) - متوفى در ۱۴۸ / ۷۶۵ - ششمین امام شیعى تمام تبلیغات براى رسیدن به قدرت و برقرارى یك حكومت اسلامى كه مقام خلیفه و امام (از نظر شیعه) را تركیب كند، مسكوت گذاشته بود. پس از جعفر بن محمد(ع)، عده اى بر فراز فرزندش موسى الكاظم(ع) گرد آمده و او را به عنوان امام پذیرفتند و عده اى پیرامون اسماعیل فرزند ارشد وى جمع آمدند. پیروان موسى الكاظم(ع) به عنوان شیعیان اثنى عشرى شناخته مى شوند اما افرادى كه به دنبال اعلام امامت اسماعیل یا فرزند او محمد بودند، اسماعیلیه نام گرفتند. گروهى كه از اسماعیل پس از جعفر بن محمد(ع) تبعیت كردند به دو گروه تقسیم مى شوند: آنهایى كه مرگ اسماعیل را در زمان حیات پدرش انكار مى كردند و مى گفتند كه او به وسیله خود امام جعفر(ع) مخفى شده است. ایشان تبلیغ مى كردند كه اسماعیل امام قائم است و غیبت كرده و روزى رجعت خواهد كرد. این افراد به اسماعیلیان خالص ( الاسماعیلیه الخالصه) معروف شده اند و عده اى كه امامت محمد بن اسماعیل را پذیرفته اند، معتقدند كه اسماعیل در زمان حیات پدرش به امامت رسید و پس از مرگ وى امامت به پسرش محمد منتقل شد. ایشان را اعتقاد بر این است كه امامت غیر از امام حسن و امام حسین، از برادر به برادر به ارث نمى رسد. مجلسى در بحارالانوار كه از آثار متاخر است از سه گروه نام مى برد، الف - گروهى كه معتقد بودند اسماعیل القائم المنتظر است و مرگ او دروغ است. ب - گروهى كه مى گفتند اسماعیل در زمان حیات پدر فوت شد لیكن پسر او محمد به عنوان جانشین او انتخاب شد. اینها قرامطه یا مباركیه «القرامطه و هم المباركیه» بودند. نام قرامطه از اسم یك نفر از اهالى سواد به نام قرمطویه و نام مباركیه از اسم یكى از موالى اسماعیل سرچشمه گرفته است. وى عنوان مى دارد كه قرامطه جانشین مباركیه بودند «و القرامطه اخلف المباركیه سلفهون». ج - گروهى كه اعتقاد داشتند محمد توسط خود امام صادق انتخاب شده است. این سه گروه اسماعیلیه را تشكیل مى دادند. (مجلسى، ج نهم، ص ۱۷۵)
عده اى كه براى گسترش مذهب اسماعیلى فعالیت مى كردند به عنوان داعیان اسماعیلى خوانده مى شدند. ایشان به مردم اطمینان مى دادند كه مهدى موعود یكى از اخلاف اسماعیل خواهد بود كه اینك در خفا به سر مى برد اما به زودى با فتح و پیروزى در عالم ظاهر خواهد شد. اكنون مومنان مى بایست در حال تقیه به سر برند و دوستى و بیعت خود را نسبت به امام موعود از حكمرانان زمان بپوشانند. لیكن در آفریقا امام موعود اسماعیلى از پرده خفا بیرون آمد و نیروى عظیمى را بنیاد نهاد طورى كه اخلافش طى كمتر از یك قرن مصر را فتح كردند و قاهره را براى نشان دادن عظمت و شوكت خود بنیاد نهادند. سلسله اسماعیلى مصر به مناسبت آنكه فاطمه زهرا(س) دختر پیغمبر را جده خود مى شمردند، به فاطمى شهرت یافتند. امیدها و آرمان هاى اسماعیلیان پس از اینكه قدرت آنها در سال ۳۵۷ / ۹۶۹ در مصر به پیروزى رسید و سلسله خلفاى فاطمى ایجاد شد، اعتلا یافت. چندى نگذشت كه تمام اسماعیلیان حول محور فاطمیان گرد آمدند. آنان در سراسر ایران فاطمیان را ائمه واقعى علوى اعلام كردند كه از اعقاب اسماعیل هستند و اظهار داشتند كه تمام مسلمین باید از آنها به دلیل اینكه جانشین روحانى پیامبرند، اطاعت كنند. در این زمان كل نهضت اسماعیلیان در قاهره، در دربار فاطمیان متمركز شده بودند كه تحت رهبرى داعى كبیر آنجا قرار داشت. تلاش هایى نیز براى جلب اظهار اطاعت حكام محلى كه شیعه بودند، انجام شد
جهت دریافت فایل دژى در دامنه البرز (مرورى بر جنبش حسن صباح) لطفا آن را خریداری نمایید